Құнанбай Өскенбайұлы 1804 жылы туып, 1886 жылы дүниеден көшкен. Құнанбайдың әкесі Өскенбай Тобықты елін билеген беделді адамдардың бірі болатын. Өскенбайдан басталатын билік бұл ұрпақтың қолында 150 жыл бойы тұрды. Кеңес үкіметі келгенге дейін Тобықты елінің билігін қолдарынан шығармады. Ең соңғы болыс – Біләл Кәкітайұлы Ысқақпен аяқталды.

Құнанбайдың анасы Зере ақылды, парасатты, кісі ренжітпейтін байыпты, кең мінезді, тақуа, әңгімешіл әйел екен. Өзі Найманның матайының қызы. Азан шақырып қойған есімі – Тоқбала, мұрнына көз тимесін деп сырға-зере тағып жүргендіктен кейін Зере атаныпты. Зерені елі «сырты – жұпыны, іші – алтын, алды кең, тарқұрсақ бәйбіше» деп атайды екен. Өскенбайдың талай тасыр мінезіне тоқтау айтып, кеңесін беретін де осы бәйбішесі көрінеді. М. Әуезовтың жазуынша, Өскенбайдың Зереден басқа да әйелдері, одан туған балалары көп болған. Бірақ, «әке балаға – сыншы» дегеніндей, бидің Құнанбайдан өзгесіне көңілі толыңқырамапты. Ел аузынан жеткен деректе мынандай бір оқиға айтылады: «Құнанбайды босанарда анасы түс көріпті. Түсінде Өскенбай алтын сақаны үйіріп отыр екен. Анасы Зере ол алтын сақа: «Құнанбай болар», – деп жориды».

Құнанбайдың екі рет ажалдан қалуы

Халық Құнанбайға үлкен құрмет көрсетіп, қатты қадірлепті. Оның жетім-жесірге, аш-жалаңашқа қамқорлығы, қара қылды қақ жарған әділеттілігі халқының сүйіспеншілігіне бөлепті. Екі рет ажал аузында жатқан жерінен халықтың дұға-тілегінің арқасында аман қалған деседі. Оның бірін белгілі абайтанушы ғалым Тұрсын Жұртбай «Құнанбай» атты кітабында былай баяндайды: «Құнанбайдың денесіне көкшешек қаптап шығып, екі көзін аштырмай, кірпігі қимылдаумен өлім аузында жатады. Аранын ашқан ажал оны буындырып, жанын алқымына әкеледі. Құнанбайды оңаша үйге салып, ата-анасы бағып отырады. Ол жатқан үйді халық қоршап, ажалға қарсы тұрады. Кемпірлер күндіктерін, шалдар кіселерін мойындарына салып, еркек-әйелдер еңіреп, Құдайдан Құнанбайдың жанын қалдыруды сұрап тілек тілейді. Айтылмаған көк қасқа, ақсарбас қалмайды. Міне, осындай ел тілегі бірнеше күнге созылып, Құнанбай тәуір болады».

Ал екінші ажалдан қалуы былай болса керек. Құнанбайдың қайынатасынан қолқалап алған Торшолақ атты тұлпары болыпты. Бірде ел шетіне жау тиіп, Құнанбай ауылының жылқысы барымтаға түседі. Торшолағына мініп, барымташылардың соңына түскен жалғыз қуғыншы – Құнанбайдың кеудесіне жау найза қадаса да, оны атынан аударып түсіре алмапты. Соңынан жеткен халқы найзаның орнынан судай сорғалап, шапшып жатқан қанды тоқтатып, жарасын таңады. Құнанбай немересі Шәкәрімге бұл оқиғаны былай баяндап берген екен: «Күн жоғары көтеріліп, сәске болған кезде көзімді ашсам, қаным кеуіп барады екен. Бір аяқ айран шалапты дем алмай бірақ жұтып, аз демалып айналама қарасам, төңірегім толған адам. Бәрінің көзінде жас, қариялар кіселерін мойындарына салған. Алладан тілек тілеп, менің жанымды қалдыруын сұрап тұр екен. Егер елдің сол тілегі болмағанда, мен өлген адам едім. Көп тілегі көл болып, көптің тілегін Құдай қабыл етіп, аман қалдым. Мені теңге салып, Шыңғыстың сыртындағы Қарабатыр, Әнет ауылдарына алып келгенде алдымнан кәрі аталар, қарт аналар, қатын-балалар шулап, «а, құдайлап» шыққандағы олардың маған деген кіршіксіз жүректерінің, ақ ниеттерінің, адал тілектерінің ауғанын ауызбен айтып жеткізу қиын шығар».

Құнанбайдың амандығын тек өз жұрты ғана емес, алыстағы ағайындар да тілеп, құрбандық атағанын Б. Сапаралин атты шежіреші қарт баян етеді. Жезқазғанның Ақтоғай өлкесінде өте кедей бір адам өмір сүріпті. Күндердің күнінде Құнанбайдың науқастанып, әл үстінде жатқанын естіген әлгі кісі жалғыз сиырын сойып, Құран оқытып, «Құнанбай мырзаның дертіне шипа болсын, сауабы тисін» деп, барлық етін айналасындағы жоқ-жітікке таратып беріпті. Ауыл-аймақтың үлкендері таңдай қағысып: «Қарағым, Құнанбай жарықтық кімің болатын еді? Жалғыз сиырыңды сойғаның не қылғаның?» десе, әлгі адам: «Құнанбай мырза менің ешкімім де емес. Ол – халықтың адамы. Қазақтың қасиетті перзенті. Мендей сіңірі шыққан жандардың талайына болысқан адал, қолы ашық, мырза деп естимін. Құнанбай тірі жүрсе, әлі талай жоқ-жітікке көмек қолын созар. Әрі «руласым, қандасым» деп, өзге ағайындардың алдында айбынымды асырып жүрмеймін бе? Әйел-баламның аузынан жырып, жалғыз малымды құрбандыққа шалуыма себеп болған осы жағдай», – деген екен. Кейін науқасынан айыққан Құнанбай болған оқиғаны естіп, жаңағы кедейге көптеген тарту-таралғы, жылқы, қой сыйға бергізген екен деседі.

«Мойнымда парыз қалар деп ойлады, Меккені өліп кетсем, тәуап қылмай»

Құнанбай өмірбаянында ел есінде көп сақталып, аңызға айналып келе жатқан істерінің бірі – Қарқаралыға мешіт салдыруы мен қажылық жолымен Меккеге барып, ол жақта мұсылмандар барғанда түсетін үй салдыруы.

Өмірінің соңына қарай, бес парызды түгел орындап, Алланың разылығын алуды ойлаған Құнанбайдың қажылыққа баруға аңсары ауады. Бұл жөнінде Әрхам Кәкітайұлы: «Құнанбай ел басқару ісін балаларына қалдырып, өзі тағат, ораза, намазға бой ұрып, үйінде отырып қалады. 71 жасқа келгенде барлық балаларын жинап алып: «Қағбатолла, Құдай үйіне – Меккеге барып, тәуап қып қайтайын деп едім», – деп ақылдасады. Оған балалары қарсы болмайды. Көп мал сатып, жеткілікті қаражат жинап береді», – деп жазады. Құнанбайға бұл сапарда кімнің жолдас болғаны жөнінде деректі біз 1900 жылы Қазан қаласынан шыққан «Қажы Әндірбай қалпе» атты кітаптан білеміз. Жыр үлгісімен жазылған бұл кітапта Құнанбай сапарына қатысты:

Енді екінші сөйлейін сапарынан,

Білгенімше таратар келді кезім.

Тобықтыда Құнанбай жүрмек болды,

Көруге бек ынтызар Мекке жүзін.

Қазақта кім бар еді Құнанбайдай,

Жаратқан абзал қылып патша Құдай.

Мойнымда парыз қалар деп ойлады,

Меккені өліп кетсем, тәуап қылмай.

Басшы қылып қалпені алып жүрді.

Тәуекел қаққа қойып, белін байлап,

Шаншарда Жүсіп қожа және жүрді,

Матақпенен жүріпті Саудабай бай, – деген жолдар кездеседі. Қасиетті қалаға жеткеннен кейін Құнанбай жанындағы байларға: «Біз секілді бар адам келсе, ақша төлеп болса да түсетін жер табылар. Жоқ-жітік келсе, олар қайда жатады? Соларға арнап, осында бір үй салдырып кетейік», – деп бастама көтеріпті. Солай Құнанбай тақиясы салынып, оған кіші жүзден бір жігіт иелік етіпті. Тақияның нақты салынғаны жөнінде бір дерек, 1883 жылы Қазақ қаласынан басылып шыққан «Маңызды мәселелер кітабындағы» мына жолдар дәлел бола алады: «Байтоллаға бардық. Құрбан айының басында Меккеде қазақ Тәкиесіне түстік. Кіші жүз салдырған. Қанатбай деген қазақ тұрады екен. Құнанбай қажының да Тәкиесі бар екен». Құнанбай қажы салдырған бұл Тақияны қажылыққа барған сапарында Шәкәрім қажы да көргенін, бірақ өзінен бұрын түскендер болғаны себепті, оларды ренжітпейін деген оймен, басқа орынға қоныстанғанын айтады. Ал, Абай әкесінің бұл ісі туралы:

Меккеге барып үй салып,

Пәтер қып жаққан шырақты.

Бір Құдайдың жолына,

Малды аямай бұлапты, – деп жазды.

Құнанбай қажы Өскенбайұлы қажылықтан қайтқаннан кейін ел ісіне араласпай, оқшау, тек Құдайға құлшылық етумен, маңайындағыларды да соған шақырып, баянды ғұмыр кешіпті. Мұсылмандықтың барлық шартын орындап, шариғат жолымен амал етіп, халқының ықыласына бөленген Құнанбайдың қадірлі істерін өз жұрты кейінге дейін есінен шығармаған. Тіпті: «Құнанбайдай әке болмаса, Абайдай ұл қайда?» – деп бүгінге дейін айтып жүреді екен. Әбу Һұрайрадан (р.а.) риуаят етілген бір хадисте Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Адам баласы дүние салғаннан соң оның амалы тоқтайды. Тек мына үш амалдың сауабы иесіне үздіксіз жетіп тұрады. Олар: жария садақа, пайдалы ғылым, артынан дұға қылатын салиқалы перзент», – деген екен. Ендеше Құнанбай қажының «Ескі тамда» аштырған мектебі, Қарқаралыда салдырған мешіті, Меккеде қалдырған Тақиясы, салиқалы перзенті – Абайы үшін артынан жетіп тұрар сауабының қияметке дейін жалғасын табатынынан біз де үміт етеміз және солай дұға қыламыз.