Пиндоштың дәурені біте ме? Мемлекет шетелдік платформаларды бақылауға алмақ
Қазақстандықтар шетелдік онлайн-платформаларға тәуелді бола бастады: әсіресе Қытай жеткізу сайттарындағы тауар бағалары отандық нарыққа қарағанда әлдеқайда арзан. Бұл жағдай мемлекеттік бюджетке миллиардтаған теңге шығын әкелуде, себебі олардың бір бөлігі ғана Қазақстанда тіркелген және салық төлеуші ретінде шартты тіркеуден өткен. Ал көпшілігі әлі де заңнан тыс әрекет етіп келеді. Енді Үкімет бұл мәселені түзету үшін шетелдік платформаларға жаңа талаптар енгізуді қолға алды, ол кейбір арзан тауарлардан айрылып қалуымызға әкеп соғуы мүмкін. Тілшіміз тақырыпты зерттеп көрді.
Фото: ЖИШетелдік платформалардың жұтаң жағы
AliExpress, Temu, Pinduoduo, Amazon, eBay және әлі басқа сервистер қазақстандықтарға үнсіз әмір жүргізуде. Олар төмен баға, кең ассортимент және жылдам жеткізілім ұсынады. Осының нәтижесінде қазақстандықтар балаларға арнап ойыншық, тұрмыстық техника, киім-кешек, тіпті смартфондарға дейін шетелдік жеткізушілерден өнім алуды әдетке айналдырды. Бірақ сарапшылардың пікірінше, бұл тренд мемлекет пен тұтынушы үшін келеңсіз салдарға жол ашып отыр.
Шетелдік платформалар көп жағдайда Қазақстанда тікелей тіркелмеген немесе тек шартты түрде тіркелген, бұл оларға салық мәселесінен жалтаруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, олар сапасыз, сертификатталмаған тауарларды ұсынады. Қайтару немесе құқықтық шағымдану механизмдері жоқтың қасы, ал тауар зиян келтірсе, өндірушіден жауап алу мүмкін емес.
"Қалай азартқа түскеніңді білмей қаласың"
Қазақстандықтар шетелдік онлайн платформалардан тұрмыстық техника немесе электроникамен ғана шектелмей, күнделікті тұтынатын азық-түлікке дейін сатып ала бастаған. Мәселен, былтыр TikTok-та "губка бисквит" деген атпен танымал болған жұмсақ десертті Қытай маркетплейстерінен алдырған адамдар да аз болмаған. Әлеуметтік желіде сол бисквитті бірден бірнеше қораппен алған видеолар кең тарап, бұл трендке қазақстандықтар да қосылған еді.
Желі арқылы сауда жасаудың ішкі жағын кейіпкеріміз Жанерке Амангелді де растайды. Ол күнделікті пайдаланатын Pinduoduo платформасы жайлы өз әсерімен бөлісті:
“Қытайдың Pinduoduo платформасын жиі қолданамын. Бастапқыда қызығушылықпен қарап жүріп, қалай тәуелді болып кеткеніңді байқамайсың. Ақшаң жоқ кезде де қарап, түрлі тауарларды ‘таңдаулыға’ сақтап қоя бересің. Сосын ақша түскен бойда бірден сатып аласың. Жарнамалары сондай еліктіргіш. Әсіресе ұсақ-түйек заттарға тапсырыс беріп үйреніп алдым. Бірақ киім де көп аламын. Таңдау өте кең, бәрін көріп шығу үшін көп уақытың кетеді. Әдетте салмағы жеңіл тауарларды таңдауға тырысамын, өйткені жеткізу құны салмаққа байланысты. Ашып айтқанда, қажеті жоқ дүниелерді де ала берем. Кейде сол платформада көп уақытым өтіп кететініне өкінемін”, — дейді Жанерке.
Кейіпкердің әңгімесінен көрініп тұрғандай, шетелдік платформалар тек баға саясаты немесе ассортимент арқылы ғана емес, психологиялық тұрғыда да әсер ететін құралға айналған. Көптеген қолданушы шопинг процесінің өзі тәуелділікке айналып бара жатқанын аңғармай қалады. Бұл — цифрлы сауданың жаңа шындығы.
Алматылық тағы бір кейіпкеріміз де осындай жолмен үнемдеуді әдетке айналдырғанын айтады:
«Ауданымызда, тіпті Алматыдағы дүкендерде Қытай киімдерін сататындар көбейді. Мен дүкеннен ұнаған киімнің суретін түсіріп, Пиндодан іздеймін. Бағасы 3-4 есе арзан. Кішкене күтіп, Қытайдан тікелей алдырамын», – дейді ол.
Мұндай оқиғалар тұтынушылардың дәстүрлі саудадан алыстап, онлайн нарықты көбірек таңдайтынын көрсетеді. Алайда бұл үрдістің астарында отандық саудаға, сапаға және тұтынушы қауіпсіздігіне байланысты бірқатар сұрақтар туындайды.
Салықтағы шығындар
Осы жүйенің нәтижесінде бюджет қомақты ақша жоғалтып келеді. Мысалы, 2023 жылы қазақстандықтар шетелдік платформалардан шамамен 505 млрд теңгеге тапсырыс берген, бірақ салық ретінде тек 24 млрд теңге аударылған . Отандастарымыз сол өнімдерді орныққан түрде ішкі нарық арқылы алғанда, бюджет жетпіске жуық миллиард теңгеге көп түсер еді. Тіпті толық заңдастырылған жағдайда, ол сома 136 млрд теңгеге дейін көтерілуі мүмкін.
Сонымен қатар, бұл тапсырыстар электрондық коммерцияның жалпы көлеміне — 2,4 трлн теңгенің (2023 жылы) шамамен 20%-ын құрайтын онлайн сауда үлесін де арттырып отыр.
Айта кетейік, Қаржы министрлігінің мәліметінше, қазіргі таңда Қазақстанда шартты тіркеуден өткен 105 шетелдік платформа бар. Дегенмен сарапшылар бұл механизмнің әлі де толық жолға қойылмағанын, ал салық төлеу мен тұтынушы құқығын қорғау жағы әлсіз екенін алға тартады.
Нарыққа және тұтынушыға әсері
Төмен баға тұтынушыларды елітіп әкетеді, бірақ сапа мәселелерін туындатады: контрафакт, экологияға зияны, сертификатсыз косметика мен азық-түлік қауіп-қатерге жол ашуы мүмкін. Кедендік тексеріс жеке қолдануға арналған деп белгіленгендіктен, нарықта ары қарай көтерме сату тоқтамауда.
2022 жылы бұл саладан түскен шағымдар 2 700 болса, 2024 жылы олар 14 500-ге жеткен — бес есеге өсу байқалады.
Жаңа талаптар не өзгертеді?
Үкімет шетелдік платформаларға жаңа шарттар қойып отыр. Олар:
Қазақстанда тіркеліп, өкілдік ашу;
салық төлеу, ҚҚС мен кеден жүктемесін өтеу;
тұтынушыға сапасыз өнімді қайтару және құқықтық қолдау көрсету механизмін енгізу;
тұтынушы дерегі мен жарнаманы қорғауда заңды сақтау;
өнімнің қауіпсіздігі мен контрафактқа қарсы шараларды қамтамасыз ету.
Сонымен қатар енгізілетін «электрондық сауда декларациясы» жүйесі бойынша, шетелден келетін әрбір тапсырыс электронды тіркеуден өтеді. 200 еуро мен 31 килограмнан аспайтын заттарға қатысты жеңілдетілген декларация енгізіліп, тұтынушыға барлығын бір терезе арқылы рәсімдеу ұсынылады. Бұдан бөлек, ҚҚС/кеден төлемдері шамамен 17%-ға дейін ұлғаяды — бұрын 15% болса, енді 5%-ы тұтынушы, қалғаны платформа төлейтін болады.
Ұлттық экономика министрі Серік Жұманғарин бұл өзгерістерді «бағаның 2%-ға өсуі үлкен өзгеріс емес» деп бағалады және жеңілдіктер нәтижесінде тұтынушылардың басымдығы сақталатынын айтты.
Ішкі бизнес үшін не пайдалы?
Ауылдағы кәсіпкерлер шетелдік тауарды сатып алып, Қазақстанда қайта сатады. Олар ешқандай тіркеусіз жұмыс істеп, кеңестік нарықтарды жаулап алды. Бұл отандық өндірушінің мүмкіндігін әлсіретіп, нарықтағы бәсекелестікті бұрмалайды. Енді жаңа тәртіп сол адамдарға да жауапкершілік пен әділетті жағдай жасайды.
Солтүстік Америка мен Еуропада мұндай реттеулер бұрыннан енгізілген. Енді Қазақстан да осындай саясатты күрделендіріп, өңірдегі цифрлы экономикадағы тең ойнатушы болуды көздеп отыр.
Шетелдік платформалар бізге үнемді шешім болып көрінеді. Бірақ ол кейде тұтынушының құқығы мен мемлекет мүддесіне қауіп тудырады. Енді өзгерістер сатып алу тәсілімізге әсер етеді — бірақ бұл тұтынушыға заңды қорғаныс пен нарықта теңдік әкелуі мүмкін.
Сонымен қатар, электрондық саудадағы соңғы тенденциялар мен цифрлы мұраттарды есепке ала отырып, бұл реформалар Қазақстанның цифрлы экономикасындағы сенімділік негізін қалайды — тұтынушы мен мемлекет арасындағы сенімді арттыра отырып, цифрлы саудада бәсекеге қабілетті ойыншы болуға жол ашады.
