Қарыз қамытынан қалай құтыламыз?

Фото: Н.НҰРЖАУБАЙ

Статистикалық мәліметтерге сенсек, елімізде қарызға батқан жандардың саны соңғы 1,5 жылда 27 пайызға өскен. Жалпы ел бойынша несиесін төлей алмай отырғандардың саны 2 миллионға жуықтаған. Бұлардың жалпы берешек соммасы 1,4 триллион теңгеге жеткен. Мұндағы жаға ұстатар жаңалық несие бар қазақстандықтар саны болмақ. Яғни, биыл қазақстандықтардың 84 пайызында несие бары белгілі болып отыр. Бұл күннен күнге тұрғындардың өмір сүру жағдайының күрт төмендеуін көрсетеді. Ендеше қарызға батқан халықтың жағдайын қалай жеңілдетуге болады? Жақында осы мәселе бойынша Мәжіліс жаңа заң жобасын жасауға кірісті.

– Үкімет мүшелері арнайы заң жобасымен келді. Ол жердегі заң жобасының нақты атаулы, «ҚР кейбір заңнамалық актілеріне кредит беру кезіндегі тәуекелдерді барынша азайту және қарыз алушылардың құқықтарын қорғау бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу» деп аталады. Енді бұған басты себеп екінің бірінде несие бар, – дейді ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты Д.Мұқаев.

Депутаттың айтуы бойынша, берешегін 90 күннен кешіктергендерге екінші мәрте кредит берілмеуі мүмкін. Осы уақытта күн санап өсетін өсімпұл да тоқтатылады. Сондай-ақ бұқараның басты ауруына айналған коллекторлар базынасына да нүкте қойылады. Депутаттар проблемалық несиелерді коллекторлық агенттіктерге сатуды тоқтатуды ұсынды. Осы арқылы қарыз алушылардың құқығын қорғауға мүмкіндік тумақ.

Жалпы бүгінде коллекторлық агенттіктермен күрес әрбір қазақстандықты мезі қылған мәселе болып тұр. Себебі сәл кешіктірсе, қоңырау шалып, мазаңды алып қана қоймай, ұр-тоқпағын жолдайтындары тағы бар.

– Коллекторлық ұйымдар негізі азаматтардың құқығын бұзады. Ол біріншіден, коллекторлар оларға хабарласады, олар түгілі басқа жеке үшінші тұлғаларға хабараласады, борышкердің алған кредиті туралы мәлімдемелерді жеке тұлғаларға таратады. Екіншіден, дербес ақпарат туралы заңды бұзу болып табылады, – дейді заңгер маман П.Жолтерекова.

Расымен, елімізде барлық коллекторлық агенттіктерді бақылау орны жоқтың қасы. Содан да болса керек, агенттік қызметкерлері қоңырау шалып, борышкерді моральдық тұрғыда әлсіретіп қана қоймай, тіпті кейбірінің өз-өзіне қол жұмсауына себепші болып жатады.

– Несін жасырайық, соңғы уақытта өмір сүру тіпті қиындап кетті. Алған айлығымыз ештеңеге жетпейді. Бұрын «kaspi red» барда тамағымызды алып, әйтеуір айлыққа дейін әупірімдеп жетуші едік. Бүгінде кешіктіруге байланысты одан да айрылып отырмыз. Коллекторлардың қоңырау шалып, моральдық тұрғыда әлсіретуі тағы бар. Жуырда шаңқай түсте шәй ішіп отырғанымда анамнан қоңырау түсті. Алсам, жұмыс орнына облыстық білім басқармасынан хат жолдағалы жатырғанын айтып, белгісіз нөмірден хабар келген. Әлгі нөмір әкемеде қоңырау шалып, бұл жолы басқа басқармадан екенін айтып, алдаған. Ақырында коллекторлар болып шықты. Қазір отбасым ойран болды. Әрине, мұның бәрен ең алдымен жауапты өзім. Сол үшін еңсемді түсірмеуге тырысамын. Себебі «әрбір сынақ артынан, алған сабағымыз үшін мол олжа күтіп тұрады» дейді емес пе, асыл дінімізде, – дейді Берік Әлімжанұлы.

Несиені алып, несібені қашырар алдында «Құтылар жолы қайсы?» деген сауалды ойымызға алмаймыз, өкінішті. Коллекторлардан күніне мың-қырық қоңырау келіп түсіп, масадай мазаны алған соң барып, бір шешімін таппаққа әрекет етеміз. Мұндайда әрине, басты құндылығын «адам» санаған мемлекет көмегіне жүгінуге болады. Яки, бар жүгімізді соның мойынына артамыз.

Жыл басында ел Президенті өз сұхбатында аталмыш мәселеге тоқталып, қарызға белшеден батқан қазақстандықтарға қатты алаңдаулы екенін айтқан еді. Осы ретте несие нарығын реттеу саясаты қалай өзгеретінін айтты. Мемлекет басшысы кейінгі жылдары банктер мен микрокредит ұйымдарына қойылатын тұтыну несиесі капиталының көлеміне қатысты талаптар бес есе күшейтілгенін де атап өтті.

– Борышкерлер құқығын қорғау үшін несие беру туралы заңнамаға енгізілетін түзетулер әзірленді. Бұл өзгерістер банктерге, микрокредит ұйымдарына және коллектор агенттіктеріне талапты одан да күшейте түседі. Несиелерді коллектор компанияларына сатуды шектеу ұсынылады. Коллектор компаниялары қарызды өзіне алған соң мәселені реттеп көруге міндетті болады. Банк омбудсменінің өкілеттігі де кеңейтіледі. Қазір бұл құжатты Мәжіліс депутаттары қарап жатыр. Мен бұл бастманы қолдауға дайынмын, – деді Қасым-Жомарт Кемелұлы.

Президент айтқан тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйініне келсек, борышкерлер жағдайы биыл да қаралып, мамандар түйіні тарқатылмаған түйіткілдің шешімін табуға тырыспақ.

Өткен жылы да мәселе май шаммен қаралып, нәтижесінде наурыз айының үшінен бастап «Банкроттық жүйе» іске қосылды. Сол сәттен-ақ алған несиесінен құтылмақ болып, бағын сынағандар көп болды. Бірақ 100 мыңға жуық жаннан келіп түскен өтініштің жартысынан көбі белгілі талаптарға сай келмеуіне орай кері қайтарылған. Қазалы ауданында да «банкрот» деп тану арқылы несиесінен құтылғысы келген жандар аз емес. Өкінішке орай, мұнда да нәтиже көңіл көншітпеген.

– Қазақтың әрбір тойы шашылумен өтеді емес пе?! Мен де шаңырақ көтеруге ниет етіп, несие алғанмын. Той басын-аяқ 4,5 миллионды құрады. Қонақтардан келіп түскен сыйақы мұның үштен бірінде ақтай алмайды. Кейін белгілі себептерге орай жұмыссыз қалдым. Ал бүгін жаладмалы құрылыс орындарында қызмет етіп келемін. Бала-шағамды, отбасымды асырауым қажет. Қуанышқа деп алған несиемді бүгін төлей алмай отырғаныма 6 айдан асты. Мемлекет тарапынан берілер банкроттық жүйеге құжаттар жинап, тапсырып көріп жатырмын. Бірақ бәрінен еститініміз «Өтірік қой», «Құтыла алмайсың бұл жолмен» деген сарындағы әңгіме. Не болса да, шешімін тауып, оңынан өтсе екен деп тілеп отырмыз – дейді кент тұрғыны Азамат Нұрмашев.

ХҚКО маманы Айгерім Әбілқасымқызының айтуынша, банкроттыққа құжат тапсырар алдында қаперде ұстайтын факторлар бар. Мұны көп адам ескере бермейтінін айтады маман.

– Азамат өтінім бермес бұрын мына деректерді міндетті түрде тексеруі тиіс. Банктер, микроқаржы ұйымдары, коллекторлық агенттіктер алдындағы берешек 5,5 миллион теңгеден аспауы және кешіктіру мерзімі 12 айдан кем болмауы керек. Мүлікке, оның ішінде ортақ меншіктегі мүлікке меншік құқығының болмауы қажет. Яғни атында үй немесе көлік тіркелмеген болуы керек. Өз телефоныңыздың және жұбайыңыздың нөмірін мобильді азаматтар базасында (MАБ) тіркеу. Арызға кредитормен (екінші деңгейдегі банкпен немесе микроқаржы ұйымымен) қарызды реттеу туралы құжат қоса беріледі. Банктің реттеуден бас тартуы және өтініштің көшірмесі немесе өтінішті электронды форматта жіберу туралы растау (банктен жауап болмаған жағдайда) реттеу құжаты деп саналады. Коллекторлық агенттіктер алдындағы қарыз бойынша реттеу құжаты қажет емес, – дейді ХҚКО маманы Айгерім Әбілқасымқызы.

Мемлекет тарапынан несиеге батқан азаматтарға берілер көмек һәм құтылу амалы әзірге осы. Егер сіз де бұл критерийге сай келмесеңіз, амал нешік? Қолыңызбен алғанды, мойныңзбен көтеруге тура келеді.

Еліміздегі банктердің несие берер пайызын көре көзіміз үйреніскен. Ол мейлі 15-18 пайыз болсын, бірақ бұл қарызға бел ортадан батқан қазаққа еш қорқынышты емес. Әрине, бұл мақтанатын жайт емес. «Барлық елде осылай ма екен?» сауал ойымызға сап ете қалып, ғаламторды ақтарғанбыз. Аң-таң болдық...

Мәселен, америкалық банктердің пайыздық ставкасы ең төменгілердің бірі болып табылады. Ең мықтысы, әрине, жапон банктері. Жапонияда несие бойынша пайыздық мөлшерлеме осы жылдың 1 қаңтарындағы мәліметінше, тағы да 1 пайызды құрады. Бұл елде максималды мөлшерлеме – 9.9 пайыз, минималды көрсеткіш – 0.9 пайыз. Қытайда тұтынушылық несиелер бойынша мөлшерлемелер 3-4 пайызды құрайды. Германияның банк мамандары қауымдастығының мәліметтері бойынша, тұтынушылық несиелер жыл сайын танымал бола түсуде. Германияда 1-5 жыл мерзімге тұтынушылық кредиттер бойынша орташа мөлшерлеме 4,8 пайызды, ал қарызды қайтаруды бес жылдан астам мерзімге белгілесеңіз, шамамен 7 пайызды құрайды. Бұл – тек тұтынушылық яғни ұсақ-түйек тірліктің қажеттіліктеріне арналған несиелер. Егер баспана алуға қатысты, ипотека мөлшерлемесін алсақ, онда пайыздық мөлшерлемесі өте төмен елдердің бастапқы бестігін жапондықтар бастайды. Мұнда 20 жылдан астам қарыздар үшін ипотекалық кредиттеу бойынша ағымдағы пайыздық мөлшерлеме орта есеппен 1,3 пайызды құрайды. Финляндияда ипотеканы жылдық 1,48 пайыз мөлшерлемемен ресімдеуге болады, бұл мүмкіндік шетелдіктерге де беріледі.

– Неге пайызы жоғары. Еуропада 2-3% дейді да, бізде 20-25%-дан жоғары. Тек мемлекеттік банктер ғана 11, 7%-дан кредит береді. Себебі бұл инфляцияға байланысты. Сенің бүгін алған ақшаң бір жылдан кейін инфляция деңгейі 20% болса, сатып алу қабілеті төмен болады. Сондықтан банктер одан төмен несие бермейді. Одан төмен несие берсе, олар банкрот болады, – дейді экономист-сарапшы Сапарбай Жобаев «24kz» сайтында берген сұхбатында.

Дамудың бұралаң жолындағы біздің банктердің тұтынушылық немесе тұрғын үй несиенің пайыздық мөлшерлерінен ат үріккендей болуын осымен түсіндіреміз. Алайда соған қарамастан, тұрмысымызды түзеп, баспаналы болып, ішін қажетті техникаға толтыру үшін алдымен банкке жүгіреміз. Дүние-мүлік түгілі, баспанасыз жүрген жастардың өзі алдымен айфон алу үшін қарыздың қамытын еркімен киеді. Жұмысы жүріп, дені сау болып, қарызын өтеп шықса жақсы, бірақ…

PS: Сайып келгенде, қазіргі күнде қарызсыз, несиесіз, ипотекасыз өмірді елестету қиын. Десе де ескеретін нәрсе бар. Байлық – тапқаныңыздан асырып емес, кем жұмсағанда бітетінін біліңіз. Былайша айтқанда, тарта жесе тай қалады, қоя жесе қой қалады, қоймай жесе не қалады?!