Елімізде су тапшылығы байқалуда. Енді кәрі құрлық елдері көп айтатын үнемшілдік мәселесін біз де көтеруге мәжбүр болдық. Бұл тұста «қазақстандықтар жыл сайын қанша мөлшерде су тұтынады?» деген заңды сауал туады. Осыған қатысты деректер әртүрлі. Мәселен, әр 4 айда қазақстандықтар орта есеппен 890-900 миллион текше метр су пайдаланады. Жан басына шаққанда бір жылда бір азамат тіршілік үшін 140-145 тонна су тұтынады.

Таяуда Мәжіліс отырысында халықаралық сарапшылардың болжамы жария болды: 2040 жылға қарай Қазақстанда су тұтыну көлемі 46 процент артады. Жан басына шаққандағы тұтыну деңгейі арта ма, әлде адам санының өсуі себеп бола ма, белгісіз, әйтеуір су ресурстарының тапшылығы сезіледі. Шамасы, тапшылыққа құрғақшылықтың да әсері тиеді. Келешекте сөзсіз су тарифі шарықтамақ. Сол себепті үнемшілдік мәселесін қозғауымыз жөнді. Бірақ жауапкершілік тек тұтынушыда емес. Сенатор Ақылбек Күрішбаев мемлекет су ресурстары саласын басқаруды реттемей, үнемшілдік жайлы айтуды қисынсыз санайды.

– Анығында, біз су ресурстарын басқарып отырған жоқпыз. Тек суға деген сұранысты реттеумен шектелгенбіз. Әлі күнге дейін тіршілік нәрінің қоры туралы нақты есеп жоқ.

Біріншіден, су қорының мониторингін цифрлық форматқа, қашықтан зондтау әдісіне ауыстыру қажет.

Екіншіден, қазіргі заманғы талаптарға сәйкес, Қазақстанның су ресурстарын кешенді пайдалану мен қорғау схемасын жаңартқан жөн. Әрбір бассейн үшін судың нақты өзіндік құнын анықтау қажет. Онсыз су ресурстарын үнемді пайдалану мүмкін емес. Елдегі су ресурстарының көлемі 2030 жылға қарай жылына 90 текше шақырымнан 76 текше шақырымға дейін төмендейді. Су ресурстарын жоспарлау және бақылау жүйесі мүлде жетілмеген. Мемлекеттік су кадастрын қазіргідей жеке ұйымдар емес, «Қазгидромет» кәсіпорны жүргізуі тиіс. Бізде көптеген су қоймаларында тіпті гидрологиялық бекеттер де жоқ, – дейді депутат.

Сонымен мемлекет су ресурстары саласына шын жаны ашыса екі түрлі мәселені шешуі керек. Бірінші, суға қатысты саясат.

Қазір мемлекет су ресурстарын түгелдей бақылап отырған жоқ. Қағаз жүзінде жауаптылар сансыз, бірақ жауапкершілікті мойнына алмайды. Сенатор мемлекеттік саясатты жүргізетін дербес су ведомствосы қажет деп есептейді.

Екіншіден, су шаруашылығында білікті кадрлар жетіспейді. Сондықтан Қазақстанда су шаруашылығы бойынша әлемдегі жетекші университеттердің филиалын ашуды көздеп жүр.

Еліміздің әр өңірінде тұтынушылар үшін су бағасы әртүрлі. Реттілік көрмейсіз. Қазақстан бойынша ыстық судың текше метрі – 220-250 теңгеден, салқын су 40-80 теңге аралығында беріледі. Құнына қымбат не арзан деп баға беру құзырымыздағы дүние емес. Әйткенмен, саладағы сарапшылар осы кезге дейін тарифтің тым төмен екенін айтып келеді. Себебі табыс шығынды өтемейді. Құбырларды жаңартуға, алыс елді мекендерге су жеткізуге мүмкіндік бермейді. Соңғы кездері мінберлерден су тарифіне қатысты мәселе жиі көтеріліп жүргеніне қарап, алдағы жылдары баға көтерілуі мүмкін деп болжадық. Онсыз да жыл басында Үкімет 2023 жылдан ­бастап су тұтыну мөлшеріне байланысты сараланған тариф енгізілетінін хабарлаған. Алайда жаңа тарифтің қалай белгіленетіні жайлы егжей-тегжейлі айтылмады. Тарифтің қымбаттауын құптамауға негіз бар. Өйткені еліміздің барлық аймағы түгелдей ауыз сумен қамтылмаған. Сөйте тұра, бағаның құбылуы көпке жақпайтыны анық. Қазақстанда әлі суға зәру 1543 ауыл бар. Онда 544 мыңнан астам адам тұрады. Біздің ойымызша, халықты толықтай ауыз сумен қамтығаннан кейін ғана бағаның өзгеруі турасында сөз айтудың реті бар.

Батыстық кей фильмдерде көбі аңғара бермейтін бір деталь – кейіпкерлер суды өте аз тұтынады. Ыдысты ағын суға шаймайды, жуынғанда шамадан тыс пайдаланбайды. Олар үшін бұл дағдыға айналып кеткенін түсінесіз. Себебі су қымбат. Үнемдемесе, ай сайын коммуналдық шығын қалтаны молдап қағуы мүмкін. Осы тұста әлем елдеріндегі су бағасын салыстырып көрелік. Көрші Ресейде судың текше метрі 256 теңгеден асады. Ал АҚШ-та судың текше метрі орта есеппен теңгеге шаққанда 1158 теңгеден көп. Ең жоғары тариф кәрі құрлық елдерінде. Еуропада су тарифі ең арзан ел дейтін Италияның өзінде баға – 681 теңге. Ұлыбританияда – 1545, Швейцарияда – 2325 теңге. Ең қымбат тариф Данияда – 4287 теңге. Бөлек құрлықтағы Жапонияда судың текше метрі 1153 теңгеге бағаланады. Аталған елдердің бәрінде де су тарифі елімізден қарағанда бірнеше есе қымбат. Тарифтің қымбаттығы үнемшілдікке үйретеді деп қисынға салуға болар еді. Дегенмен дамыған елдердің әл-ауқатын, экономикалық ахуалын ойлағанда пікіріміз біржақты көрінерін білдік.

Елімізде су тапшылығы қатты сезіліп, жиі шу болып жататын өңірлер әзірге Түркістан және Қызылорда облыстары болып тұр. Биылғы болжам да оңтүстіктің шаруаларын қуантқалы отырмағаны анық. Сырдария өзенінде су көлемі жыл сайын азайып бара жатқанының зардабын жергілікті шаруалар тартып отыр. Олар елімізде тек қана сол жерде өндірілетін мақта мен күріш егіншілігінің көлемін қысқартуға мәжбүр. Әңгіменің төркіні жыл сайынғы лимит мәселесінде жатыр.

«Мұнда барлығы айналып келгенде бізге Сырдария өзеніне жоғарыдан ағып келетін суға байланысты. 5 мемлекеттің арасында Мемлекетаралық су шаруашылығы комиссиясы деген бар. Сол ұйым Сырдария және Әмударияның суына байланысты жылына кем дегенде екі рет мәжіліс өткізіп тұрады. Сол жиында барлық мәселелерді қарап, су көлемі бойынша ортақ келісімге келіп, хаттамалық шешіммен бекітеді. Мәселен, былтыр сәуір-қазан айларында Қазақстанға 4 миллиард текше метр су келеді делінген болса, соның тек қана 57 проценті, яғни 2,3 миллиарды келді. Ал ол кезде бізде жылдың басында жалпы қажеттіліктер үшін Шардарада 5,1 миллиард, Көксарайда 2 миллиард су жинақталған болатын. Солардың барлығын қосқанның өзінде де қос облыста судың тапшылығы байқалды. Ұйымның кезекті отырысы желтоқсан айында өтті. Оның нақты хаттамасы мен нақты болжамы біздің қолымызда жоқ. Бірақ өзіміздің есебіміз бойынша, көп жылдардың орташа көрсеткішіне сүйенер болсақ, бізге жылына 11 миллиард текше метр су келуі керек деп алсақ, қазан айынан бері санағанда соның тек 50 проценті ғана келіп тұр. Ол суды Шардара мен Көксарайға жинап жатырмыз. Шардарада бүгінде 3,5 миллиард су бар, былтыр осы кезде 3,9 болған. Көксарайда былтыр 700 миллиондай су жинағанбыз. Қазір техникалық көлемнен басқа ешқандай су түскен жоқ. Бұл былтырдан бастап жинап жатқан суымыз. Тіпті Шардараның өзін толтыра алмай жатырмыз. Сондықтан желтоқсан айының 20-сынан бастап төменге қарай жіберетін суды азайттық», – дейді «Арал-Сырдария» бассейні инспекциясының басшысы Сейілбек Нұрымбетов.

Қорыта айтқанда, Қазақстанда су шаруашылығында қордаланған мәселе өте көп. Су ресурстарын басқаруда кемшілік жетерлік. Суды пайдаланудың тиімділігі өте төмен деңгейде. Қойылған тариф шығынды өтемейді. Қымбаттауға қарсылық көп. Инвестиция көлемі аз, су инфрақұрылымы да ескірген. Бұл мәселелер мінберлерде айтылмады емес, талай айтылды. Бірақ жағдайдың оңалар сыңайы жоқ. Түйткілдің түйінін тарқату үшін мәселені қайта қарап, оң шешім табуға талпыну қажет.