Тарихшы Х.Маданов жинақтаған шежіреде Өтебас Әйтеке бидің үлкен ұлы ретінде көрсетіліп, одан соң інілері Құрыс, Қосай, Жалтыр таратылады. Белгілі зерттеуші А.Сейдімбеков «Ералыұлы Мәмен (1859-1931)» атты мақаласында ел арасында туындаған мәселені реттеуге келген Әйтеке би Төле бимен кездесіп, соңында елге «Ұлы жүзге қадыры артқан Назар деген кісінің Ақшолпан есімді қызын жасауымен алып қайтады. Кейін осы Ақшолпаннан әйгілі Өтебас би туыпты дейді. Ресей архивтерінде Өтебас, Қонысбай, Жалтыр Әйтеке ұлдары туралы құнды деректер жеткілікті. Архив құжаттарында Өтебас есімі алғаш рет 1748 жылдың тамызындағы Әбілқайыр хан өлімінен ке­йін аталады. Хан өлімін анықтауға барған аудармашы Я.Гуляев қазан айы басында «Төртқара руынан Әйтеке би балалары Жалтыр мен Қонысбай Батыр сұлтан ауылында болғанын», Кіші жүзде сол сәтте болған казак атаманы Смайл молда Абдрезяков та аталған ауылда төртқара руынан Қаратоқа, Қонысбай билерді, Жалтыр, Мырзагелді батырларды, Дәулет биді көргенін Орынборға жазбаша хабарлайды. Қаратоқа би төртқара Сейітқұлдан тараған ұрпақтар атынан Я.Гуляевке «ел ішінде хан сайлау, сайламау – біздің шаруамыз» деп ашық айтқан. Әйтеке биден соң барша қазаққа Қаратоқа бидің беделі жайылған. Әйтеке би ұрпақтары немере ағасы Қаратоқа бимен Ресей асқан хан сайлауды қолдамай, 1748 жылғы 2 қазанда Қайыңды өзені жағалауында өткен Нұралы сұлтанды хан сайлау рәсіміне қатыспаған. Олар керісінше елдің оңтүстігіндегі Батыр сұлтанды хан сайлауда белсенді болады. С.Абдрезяковтың анықтауынша, 1748 жылы 15 қазанда Әлімұлының шекті, шөмекей, қарасақал, төртқара руларының 20 белгілі би, батыры Батыр сұлтанды өздеріне хан ретінде мойындаған. 1749 жылы 11-25 шілдеде Орынборда өткен орыс-қазақ келіссөзінде Нұралы хан, Ералы, Қожахмет, Айшуақ сұлтандар, Есет, Жәнібек тархандар, Серке батырлар қатарында төртқара Қаратоқа би көрінеді. Келіссөзде Қаратоқа би екі қайта сөз алып, Орынбор губернаторы И.Неплюевке Әбілқайыр ханның орнына Нұра­лы­ның сайлануын және оны Ресейдің мойындағанын құптап, екі­жақты өзара пайда үшін сауда-саттықтың еркін дамуына қолдау көрсететінін жеткізген. Қаратоқа би 1749 жылы 3 тамызда Батыр ханмен бірге Әбілқайыр ханның асына да қатысқан. Асқа қатысушылар Барақ сұлтанды іздеп табу, Әбілқайыр ханның қалмақ әйелінен туған қызын Жоңғар ханына қалыңдыққа беру, тұтқындар алмасу мәселелерін арнайы талқылаған. 1750 жылы 18 қаңтарда Нұралы хан И.Неплюевке жолдаған хатында төртқара руының Сейітқұл бөлімінің елдегі сауда-саттықта өзіндік орындары бар екенін ашық жазып, кей жағ­дайда оларға өз билігінің жетпейтінін мойындайды. Бұл жылдары Өтебас, Жалтыр, Қонысбай бірге көшіп-қонып, шекті билері Мойнақ, Бақтыбай, Айдарғали, ақ кете Әжібай, Алтай билермен бірге Ресейде қамауда жатқан Бақтыбай, Алтай балаларын босату жолдарын іздейді. Өйткені Орынбор әкімшілігі белгілі би, батырлардың туған-туыстарын сауда-саттық кезінде ұстап қалып, өз талаптарын орындатуға әбден машықтанып алғанды. 1762 жылы Өтебас би Нұралы ханмен құдандаласып, қызын Пірәлі сұлтанға береді. Ол туралы Нұралы хан 13 тамызда Орынбор губернаторы А.Давыдовқа хабар­лап, губернатормен кездесу үшін Өтебас бидің немере інісі Қара­көбек пен баласы Жанысты жібереді. Бұл арада Кіші жүз ханы қазақ-орыс арасындағы сауда-саттық мәселесін шешуді көздейді. XVIII ғасырдың екінші жар­тысында оңтүстіктегі төртқара руы қазақтары шамамен 3000 түтінге жеткен. Өтебас би, Жалтыр би, Қонысбай би және Қонысбайдың балалары Қаракөбек би, Есекене мырза Қайып хан балалары Сейіт, Шомқара, Ескендірмен бірге Сырдария бойындағы Бұрлыбас ел­дімекенінде тұрақтап, оңтүстіктегі Батыр ханмен, 1771 жылдан кейін оның баласы Қайып ханмен және Әбілқайырұлы Ералы сұлтанмен сенімді қарым-қатынас орнатқан. Тарихи кезеңде төртқара руы қазақтарының мойындалған биі Өтебас Әйтекебиұлы болатын. 1776 жылы ел ішінде табын және тама руларындағы Көзкөрмес, Әулие, Арбағыш немесе Жанкөрмес, Көктемір бастаған қозғалыс қанатын кеңге жайған уақытта Өтебас пен Қара­көбек Ералы сұлтанмен бірге шиеленіс мәселелерін шешуге атсалысады. Ол турасында 25 маусымда Нұралы хан Орынбор губернаторы И.Рейнсдропқа жазады. Кейін белгілі болғандай, Өтебас, Қара­көбек билер ханмен бірге ел ішіндегі орыс тұтқындарын босатумен қатар, Көзкөрмес қозғалысын, сауда-саттық мәселелерін реттеуге күш салған.

Бұл кезеңде Әйтеке би ұрпақтарының үлкені ретінде Өтебас би Қаракөбекті жанынан тастамай белді би-батырлармен таныстырған. Оны олардың Нұралы ханға келіп, оның төңірегіндегі билермен, соның ішінде Сырым батырмен кездесуі дәлелдейді. Әйтеке би немересі Қаракөбек бидің осы жолғы Сырым батырмен бірге маңызды мәселелерді шешуге талпынысы кейін өзара сенім мен достыққа ұласады. 1785 жылы Өтебас би Ералы сұлтанмен бірге қазақ жайылымдарына тыныштық бермеген қарақалпақтармен соғысқа қатысады. Оны сұлтан Нұралы ханға хабарлап, қарақалпақтарды бағындырғанын және ел ішінде ханға қатысты алып-қашпа әңгімелердің көбейгенін ескертеді. Расында, ел игілері осы тұста ханды ел ортасына кө­шуге шақырады. Көп ұзамай 1785 жылы шілдеде Халық кеңесі ұйым­дастырылады. Кеңес жайылым мәселесін шешу, Жайық бойын­дағы казак-орыс әскерінің озбыр­лығын тоқтату сияқты күрделі мәселелерді талқылап, Нұралы ханның халық сенімінен айырылғанын атап өтіп, оны орнынан босату туралы бір ортақ пікірге тоқтайды. Хатқа Өтебас, шекті Сегізбай, кете Көккөз, шеркеш Тұрмамбет, Жарқын, ысық Қаратау, адай Атағозы, беріш Қара, Саржала, масқар Дөнен, байбақты Сырым, жағалбайлы Тотай батырлар таңбасын басады. 1786 жылы көктемде Орынбор әкімшілігі Нұралы ханды ел ішіндегі мәсе­ле­лерді талқылау сылтауымен Ресейге кездесуге шақырып, 3 маусымда Уфа қаласына жер аударады. 1786 жылдың жазында Өтебас би, Қаракөбек би, шекті Сарытай Байжанов, төртқара Қарабыз Тілеумурзин, Ақбота Үсенов, жағалбайлы Тотай батыр тағы басқа 80-ге жуық белгілі тұлғалар Орынбордан «Нұралы хан мен Айшуақ сұлтанды елге қайтаруды» талап етеді. Оны жүзеге асыру үшін Өтебас би бастаған төртқара руы Бұхарадан шыққан орыс керуендерін тоқтатады. Ол жөнінде Ресей көпестері М.Дилянчев пен И.Григорьев 1787 жылы тамызда Орынборға хабарлайды. Ал 1787 жылы 14 қыркүйекте Қаракөбек би Сырым, Сегізбай, Саржала, Көккөз, Атағозы, Бөдене, Қаратау, Сопыра, Дөнен би-батырлармен бірге О.Игельстромнан тағы да Нұралы хан мен Айшуақ сұлтанды елге қайтаруды талап етеді. Нәтижесінде, Айшуақ елге оралады. Міне, осыдан кейінгі тарихи оқиғаларда Өтебас аталмайды.

Ал Өтебас биден тараған Ботбай, Шымыр, Сиқым, Жаныс, Манас Қаракөбек би төңірегіне жинақталады. Байқағанымыздай, Өтебас ұлдарының есімдері Ұлы жүз рулары атауларымен байланыста қойылған. Мұның өзі А.Сейдімбеков жоғарыда жазған Әйтеке би әйелін Ұлы жүзден алған Ақшол­панымен байланыстыруға әбден болады. Араға уақыт сала Қаракөбек би Әлімұлының бас старшыны деңгейіне Сарытай, Мұратбек билермен бірге көтеріліп, Ресей тарапынан мойындалады. Патша үкіметі 1789 жылы наурыз айында Қаракөбекке тархандық атақ береді. Би бұл атақты қазақ-орыс қатынасындағы күрделі мәселелерді шешуге пайдаланады. Осы тұста Қаракөбекпен қатар немере інілері Жаныс Өтебасұлы, Басықара, Боранбай Сырым батыр жанынан табылады. Жаныс Өтебасұлы 1794 жылы 18 маусымда Орынбор экспедициясына Мұратбек Айбасов, Қараша Қалыбеков, Базарбай Құдайбергеновпен бірге ел бірлігі үшін Есімді хан сайлауды қолдап хат жазады. Есім хан сайланғаннан кейін Ресей бағытын ұстанып, ел ортасындағы кеңес­терге бармай қояды. Өзара келісім үшін жасалған қадамдар сәтсіз аяқталып, оның соңы 1797 жылы 27 наурызда Есім ханның өлтірілуіне әкеледі. Хан өліміне орыс үкіметі мен Нұралы хан ұрпақтары Сырымды кінәлап соңына түседі. Соған қарамастан, 1797 жылы 29 тамызда Сырым батыр жанына Қаракөбек, Басықара, Манас Өтебасұлы, Жанназар, Көккөз, Наурызәлі бастаған Әлімұлдарын, Бекмамбет, Құлмамбет, Бөдене, Сасай, Марқаш бастаған Байұлдарын, Жетірудің би-батырларын ертіп, 1000-ға жуық адаммен Хан Кеңесіне келеді. Кеңес соңында қазақ-орыс қарым-қатынасындағы таласты шешу үшін Әлімұлының билігі Қаракөбекке, Байұлының билігі Сырымға жүктеледі. Сонымен, архив құжаттарын сараласақ ХҮІІІ ғасырдың алғашқы жартысында елдегі Әйтеке би билігі немере бауыры Қаратоқа биге, одан баласы Өтебасқа, ғасыр соңында немересі Қонысбайұлы Қаракөбекке өткен. 1802 жылы XVIII ғасырдың соңғы 50 жылын саралаған Орынбордың әскери губернаторы Н.Бахметев орыс патшасы І Александрға «Сырдария, Қуаңдария, Ембі, Елек өзендері бойларында көшіп-қонған Қаракөбек, Жанназар билерге айрықша назар аударып, оларды бағындыру үшін 10 мың әскер қажет» деп хабарлайды. Ал 1803 жылы жаз айларында төртқара руы қазақтарында болған Я.Гавердовский «төртқара руы қазақтары 12 бөлімнен, 11 000 түтіннен тұрады. Оларды Қаракөбек тархан, Ба­сықара, Қара Алтай, Сары Алтай, Жаныс, Текежүз, Ақтөбе, Алтай, Қаракөбектің күйеу баласы Шерғазы сұлтан басқарады» деп толық­тырады. Осы жолы орыс поручигі Қаракөбек би ұйымдастырған орыс керуенінің Бұхараға жетуі мәселесін талқылаған Кеңеске қатысып, Жаныс бимен танысады.

Архив құжаттарында Қаракөбек, Жа­ныс билерден соң Әйтеке би ұрпақтарынан жарқырай көрінген Өтебас немересі Қазанғап Ботбайұлы еді. 1850 жылы наурыз айында толтырылған құжатта: «Өтебасов Қазанғап Ботбайұлы, би, 48 жаста. Орта бойлы, мығым денелі, ақ құба. Төртқара руы, Сейітқұл бөлімі, Байбек бөлімшесінен. Ру таңбасы бар», ал 1851 жылы 26 ақпанда дайындалған ақпаратта: «Ботбай қыс айларында Орал бекінісінен 25 шақырым жердегі Ырғыз бойында, жазда Ырғыз жерінде көшіп қонады. Әйелі 47 жаста. 20, 18, 15, 9 жастағы ұлдары, 4 жастағы қызы бар. Қарамағында 300 түтін бар» деп жазылады. Қазанғап бірде Ресеймен, бірде Хиуамен қақтығысқан Әбілқайыр ханның Ералы–Бөлекей–Қасымынан тарайтын Елекей сұлтанмен де тығыз байланыста болған. Би Елекейді 1852 жылы Жаубұлақсайдағы ауылында түнеткен. Қорыта келгенде, Әйтеке бидің ұлдары Өтебас, Қонысбай, Жалтыр, немерелері Қаракөбек Қонысбайұлы, Жаныс, Манас Өтебасұлдары, шөбересі Қазанғап Ботбайұлы қалың қазақтан оза шығып, еліне қызмет жасағанын архив құжаттары дәлелдейді.

Әбілсейіт МҰҚТАР,
тарих ғылымдарының докторы, профессор