2026 жылы міндетті мүлік сақтандыруы енгізіле ме?
Қазақстан үкіметі 2026 жылдан бастап тұрғын үйді міндетті сақтандыру жүйесін енгізуді жоспарлаған болатын.
Фото: pixabayМұндағы сөз тұрғын халықтың жылжымайтын мүлкін, үй-жайларын табиғи апаттардан міндетті түрде сақтандыру туралы болып отыр. Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің мәліметінше, тиісті заң жобасы әзірленіп, 2025 жылдың соңына қарай парламентке енгізілмек. Агенттік төрайымы Мәдина Әбілқасымованың айтуынша, жаңа жүйе табиғи зілзалалар салдарынан тұрғындардың қаржылық қорғанысын қамтамасыз ету мақсатында қолға алынған. 2024 жылы еліміздің бірнеше өңірінде болған су тасқындары, жер сілкіністері үлкен шығынға батырғаны белгілі. Ресми статистикаға сүйенсек, тек 2024 жылы көктемгі су тасқынының зардаптарын жоюға мемлекет қазынасынан 53 млрд теңге жұмсалған. Ал жалпы ел бойынша тұрғын үйлердің бар-жоғы 3,2%-ы ғана осындай төтенше жағдайлардан сақтандырылған екен. Яғни апат болған кезде азаматтардың басым көпшілігі материалдық шығынын өзі көтереді немесе мемлекет көмегіне қарап қалады. Үкіметті алаңдатқан да осы мәселе – жыл сайын қайталанатын табиғи апаттардың ауыртпалығы толық бюджетке түсуде. Сондықтан міндетті сақтандыру арқылы азаматтардың өз мүлкін қорғауға саналы түрде атсалысуы және арнайы сақтандыру қорының қалыптасуы көзделген.
2025 жылдың қараша айындағы жағдай бойынша, «Табиғи апаттардан тұрғын үйді міндетті сақтандыру туралы» заң жобасы қоғамдық талқылаудан өтіп жатты. Құжатты жыл соңына дейін парламентте мақұлдап, 2026 жылдан күшіне енгізу жоспары жарияланған. Дегенмен, жыл соңындағы парламент жұмысына көз жүгіртсек, бұл заң әлі толық қабылданғаны туралы ресми ақпарат болмады. Желтоқсан айының аяғында заң жобасының тағдыры туралы сұрақтар туындап, қоғамда талқы да болды. Бірқатар сарапшылар мұндай міндетті төлем енгізу үшін халықты алдын ала ақпараттандыру қажеттігін, кенеттен салық тәрізді сақтандыру алымын енгізу әлеуметтік кері әсер туындатуы мүмкін екенін айтты. Соған қарамастан, Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің басшылығы «жоба қабылданатынына сенімдіміз» деген позиция білдірген болатын. Үкімет мүшелерінің сөзінен аңғаруымыз бойынша, заң 2025 аяқталмай қабылдануы тиіс еді. Бәлкім, 2026 жылдың алғашқы айларында бұл құжат нақты бекітіліп, іске қосылуы мүмкін. Сондықтан «енгізіле ме, жоқ па?» деген сұраққа ең ықтимал жауап – «иә, енгізіледі». Тек оның қалай және қай уақытта күшіне енетіні жаңалық ретінде хабарланбақ.
Міндетті сақтандыру жүйесі бойынша, еліміздегі әрбір тұрғын үй иесі жыл сайын арнайы сақтандыру төлемін жасауға тиіс болады. Бұл төлем мөлшері үйдің орналасқан өңіріне, табиғи апаттар қаупінің дәрежесіне және тұрғын үйдің ауданы мен сапалық жағдайына байланысты сараланады. Жоба авторлары сақтандыру жарнасының мөлшерін тұрғын үй салығының ставкасына барынша жақын етіп белгілеуді көздеген. Яғни азаматтардың қалтасына ауыр соқпау үшін бұрыннан төленіп жүрген мүлік салығына шамалас жылдық жарна алынбақ. Қазіргі алдын ала есептеулер бойынша, жылдық сақтандыру төлемі шамамен 2 мың теңгеден 20 мың теңгеге дейінгі аралықта болады. Мысалы, қауіп-қатері ең жоғары деп саналатын таулы немесе су тасқыны жиі аймақтарда үйі барлар жылына 15-20 мың теңге төлеуі ықтимал. Ал қауіп деңгейі төмен өңірлерде төлем 2-5 мың теңге көлемінде ғана болуы мүмкін. Нақты тарифтерді белгілеу үшін үкімет халықаралық сарапшылармен бірлесіп актуалдық есептеулер жүргізіп жатыр. Бір белгілісі – сақтандыру жарнасы мүлік салығы секілді міндетті төлемге айналады. Яғни азамат төлем жасаудан бас тартса, салықтық берешек тәртібімен айыппұл санкциялары қолданылуы ықтимал. Сонымен бірге, алғашқы үш жылда жиналған сақтандыру жарналары арнайы мемлекеттік қорға жинақталып, қор резерві құрылмақ. Осы мерзім өткеннен кейін ғана жүйе толық іске қосылып, төтенше жағдайлар болғанда тиісті өтемақы төлей бастайды деп жоспарлануда. Мемлекет осы арқылы алдын ала қаржы қорын жинап алып, содан кейін жеке секторды да бұл іске тартуды көздеп отыр. Мысалы, 2-3 жыл өткен соң жеке сақтандыру компаниялары қайта сақтандыру процесіне қосылуы мүмкін, бірақ бастапқы кезеңде негізгі ауыртпалықты мемлекеттік сақтандыру ұйымы көтереді.
Заң жобасы бойынша, міндетті сақтандыру тек төрт түрлі табиғи апаттан келетін залалды қамтиды: жер сілкінісі, су тасқыны (сел), өзен тасуы (су басу) және өрт. Бұл – Қазақстанда ең жиі және үлкен шығын әкелетін төтенше жағдай түрлері. Қар көшкіні, боран сияқты тәуекелі айтарлықтай емес құбылыстар әзірге тізімге кірмеген. Сақтандыру полисі тек тұрғын үйдің өзіне келген зақымды өтейді, ал үй ішіндегі мүлік, тұрмыстық техника, адам денсаулығына келген зиян секілді басқа шығындар бұл жүйеде қарастырылмайды. Мысалы, жер сілкінісінде үйіңіз қабырғалары жарылса немесе құласа – сақтандыру сол үйді қалпына келтіруге не жаңа үй алу үшін өтемақы төлейді. Бірақ үйдегі жиһаз бен техниканың бұзылуына, не тұрғынның жарақат алуына байланысты төлем жасалмайды (бұл үшін жеке ерікті сақтандыру түрлері бар). Міндетті сақтандырудың өтемақы көлемі де шектеулі болмақ. Белгіленген формула бойынша, толық қирау жағдайында сақтандырушы ең көп дегенде сақтандыру жарнасының 500 еселенген мөлшерін төлейді. Яғни жылына ең жоғары 20 мың теңге төлеген адам баспанасынан толық айырылса, шамамен 10 миллион теңге көлемінде өтемақы ала алады. Үй жартылай бүлінсе, төлем сомасы жарты мөлшер – жарнаның 250 еселенген көлеміне дейін (ең көбі ~5 млн теңге) болмақ. Сарапшылар 10 миллион теңге қазіргі нарықта қалада жаңа баспана сатып алуға жетпейтінін, әсіресе Алматы, Астана сияқты ірі қалаларда бұл сома мардымсыз екенін айтып отыр. Дегенмен, мұндағы мақсат – апаттан зардап шеккен отбасыларға үйін толық жөндеуге жетпесе де, алғашқы кезеңде бас сауғалап, уақытша үй жалдауға қаражат беру екені айтылуда. Мәселен, 10 млн теңгеге ауылдық жерден немесе шағын қаладан баспана сатып алуға мүмкін болса, үлкен қалада ол ақшаға бірнеше жыл пәтер жалдап тұруға болады. Сондықтан міндетті сақтандыруды «мемлекеттік материалдық резервтің» баламасы ретінде қарастыру дұрыс. Бұрын төтенше жағдай болған аймақтарға үкімет резервтен қаржы бөліп көмектесетін, енді сол көмекті алдын ала жинаған сақтандыру қоры көрсетеді.
Жаңа жүйе енгізілгенде әр үй иесі жыл сайын азды-көпті қаражат шығындауы керек болатыны анық. Орта есеппен болжам бойынша бұл жылына ~10-15 мың теңге шамасында болуы мүмкін. Бір қарағанда, көп ақша емес – айына мың теңге. Дегенмен, жұртшылық арасында «тағы бір қосымша төлемге» алаңдаушылық бары байқалады. Қазірдің өзінде азаматтар табыс салығы, мүлік салығы, көлік салығы, міндетті медициналық сақтандыру жарнасы секілді алымды төлеп отыр. Енді солардың қатарына мүлікті сақтандыру төлемі қосылса, отбасы бюджетіне әсер ететіні сөзсіз. Әсіресе, табысы төмен отбасылар үшін жыл сайын 10-20 мың теңгені бөлу қиын тиюі мүмкін. Бұл орайда үкімет белгілі бір жеңілдіктерді де қарастыруы ғажап емес – мысалы, әлеуметтік осал топтарға сақтандыру жарнасын субсидиялау немесе табиғи апат қаупі жоқ өңір тұрғындарын бұл міндеттемеден уақытша босату тәрізді. Расында да, Қазақстанның кейбір облыстарында (Маңғыстау, Батыс Қазақстанның біраз бөлігі) жер сілкінісі не тасқын қаупі өте төмен. Солай бола тұра, ол өңірдің адамдары міндетті түрде сақтандыруға қаржы жұмсауы әділетсіздік деп санайтындар бар. Үкімет алдын ала мәлімдегендей, міндетті сақтандыру бүкіл елге ортақ қағидамененгізілмек. Дегенмен, нақты тетіктерін іске асыру кезінде жоғары тәуекелді аймақтар мен төмен тәуекелді аймақтар арасында төлем мөлшерінде үлкен айырмашылық болады, сол арқылы жүйе әділдігін қамтуға тырыспақ.
Үкімет жоспарынан ауытқымаса, 2026 жылдың басынан бастап тұрғын үйі бар әрбір қазақстандық оны сақтандыруға міндеттеледі. Яғни заң күшіне енген сәттен бастап, азаматтар өз үйлерін сақтандыратын сақтандыру ұйымына (алғашқы кезеңде мемлекет бақылауындағы сақтандыру қоры болады деп тұр) барып, полис сатып алуы тиіс. Әйтпесе, келесі жылдары мүлік салығын төлеу кезінде сақтандыру жарнасы қоса өндіріліп, төлемеген жылдар үшін айыппұл қосылуы мүмкін. Қаңтар айы бұл тұрғыда қарбалас кезең болуы ықтимал – жаңалықтан хабарсыз жұрт полис алмай қалса, кейін түсіндіру жұмыстары қажет болады. Сондықтан мемлекет 2025 жылдың соңында және 2026 басында ауқымды ақпараттық кампания жүргізуі тиіс.
Қорыта айтқанда, 2026 жылы міндетті жылжымайтын мүлік сақтандыруын енгізу жоспары өз күшінде қалып отыр. Заң қабылданғаннан кейін нақты ереже, мөлшерлеме, жеңілдіктер туралы толық ақпарат жарияланатын болады. Бұл жаңашылдық алғашқы кезде қосымша шығын сияқты көрінгенімен, ұзақ мерзімде азаматтардың мүлкін қорғайтын, төтенше жағдайда қолдау көрсететін маңызды сақтандыру тетігіне айналмақ. Ең бастысы – жүйе тиімді іске қосылып, апаттан зардап шеккендерге дер кезінде шынайы көмек бере алса, тұрғындар оның пайдасын түсініп, қабылдайтыны анық. Ал 2026 жыл сол өзгерістің бастау алатын мерзімі болуы әбден мүмкін. Міндетті сақтандыру енгізілсе де, азаматтар өз қалауымен қосымша ерікті сақтандыру полистерін ала беру құқығына ие (мысалы, үй ішіндегі мүлікті, не өз денсаулығын сақтандыру). Үкіметтік жүйе тек ірі табиғи апаттардан сақтандыруды қамтымақ. Яғни 2026 жылдан бастап әр үйде мемлекеттік сақтандыру қорғанысы болса, оны жеке компаниялардың толық кең көлемді сақтандыруымен ұштастырып, екі жақты қорғаныс жасауға да болады. Ең бастысы – табиғи апаттың қай күні келетіні беймәлім, сондықтан сақтандыру мәдениетін енгізу жалпы қоғам үшін ұзақ мерзімде тиімді қадам болары сөзсіз.
