Энергетикалық жаңа кезең: Қазақстан инвестициялық саясатты қайта қалыптастыруда

Бұл шешім қарапайым себепке байланысты қабылданды: еліміз ондаған жыл бойы ең арзан отынмен танылғанымен, бұл саясат экономикалық теңгерімсіздік пен жүйелік тәуекелдерге әкелді.

Қазақстанда дәлелденген көмірсутек қоры жеткілікті болғанымен және экспорттаушы ел ретінде танылғанына қарамастан, ішкі нарықта газ тапшылығы мәселесі өзекті бола түсті. Мұның себебі — өндірістік инфрақұрылымның тозуы мен жүйелі реформалардың болмауы. Қазіргі реформалар — бұл саладағы экономикалық модельді түбегейлі қайта құруға бағытталған әрекет. Мақсат — инвестициялық тартымдылық пен ұзақмерзімді тұрақтылықты қамтамасыз ету.

Қазақстанның газ саласы жылдар бойы шығынды модельмен жұмыс істеді. Мемлекеттік реттеу аясында газ өңдеу зауыттары сұйытылған мұнай газын (СМГ) ішкі нарыққа өзіндік құнынан төмен бағамен сатуға мәжбүр болды.

Сала мамандарының дерегінше, СМГ өндіру құны тоннасына $128–147 аралығында болса, реттелетін көтерме баға $82–96 деңгейінде қалды. Мысалы, 2025–2026 жылдары Алматы мен Алматы облысында тауарлық газдың есептік өзіндік құны $98 болса, бекітілген көтерме баға бұдан екі есе төмен.

Бұл жағдай өндірушілерге тұрақты шығын әкеліп, өндірістің дамуына ешқандай ынталандыру қалдырмады. Нәтижесінде ішкі нарықта қалыптасқан бағалық субсидия экспорттық табыстар есебінен жабылып отырды. Бұл тәжірибе Қазақстанды әлемдік энергетикалық картада экономикалық аномалия ретінде көрсетеді.

Газдың жасанды түрде қолжетімділігі артық тұтыну мәдениетін қалыптастырып, бүкіл газ жүйесіне қысым түсірді. 2024 жылы ішкі нарықта тауарлық газды тұтыну 9%-ға өсіп, 21,2 млрд м³ жетсе, СМГ тұтыну 5,6%-ға артып, 2,42 млн тоннаны құрады.

Сонымен қатар, шығынды ішкі нарық салдарынан газ инфрақұрылымы тозып, жөндеусіз қалып отыр. Үш ірі МӨЗ-де соңғы үш жылда 400-ден астам жоспардан тыс тоқтау тіркелген. Мысалы, «ҚазГПЗ» зауытындағы жоғары қысымды құрылғылардың 98%-ы 40 жылдан астам уақыт бойы жұмыс істеп келеді.

Бағалық айырмашылықтың шектен тыс болуы көршілес елдерге заңсыз экспортты жандандырды. Мәселен, автогаздың литрі Қазақстанда $0,21 болса, Ресейде $0,36 құрады. Бұл — еліміздің көрші нарықтарды жанама түрде субсидиялап, ішкі тапшылықты тереңдеткенін көрсетеді.

Қазақстан Үкіметі 2028 жылға дейін ішкі газ бағасын экономикалық негізделген деңгейге жеткізуге бағытталған ұзақмерзімді реформалар жоспарын әзірледі. Бұл шаралар тұтынушылар үшін оңай болмаса да, инвесторлар үшін тартымды және болжамды орта қалыптастырады.

Басты мақсат — 2030 жылға қарай тауарлық газ өндірісін 23 млрд м³-тен 31 млрд м³-ке дейін арттыру. Бұл үшін жаңа кен орындары пайдалануға беріліп жатыр: 2023 жылы Анабай, Шығыс Өріктау және Рожковское іске қосылды, ал 2025–2026 жылдары Батыс Прорва, Орталық Өріктау және Бархан кен орындары іске қосылады (жалпы қоры 50 млрд м³ астам).

Атырау облысында Қашаған кен орнында жұмыс істейтін жаңа газ өңдеу зауытының құрылысы басталды. Алғашқы кезең — жылына 1 млрд м³, ал 2030 жылға қарай 2,5 млрд м³ болатын екінші кезең жобалануда. Бұл жобаларға катарлық UCC Holding компаниясының қатысуы — реформаларға халықаралық сенімнің көрсеткіші.

Сондай-ақ, Жаңаөзенде 900 млн м³/жыл қуаттылығы бар зауыт салынып жатыр, ал Қарашығанақта 4 млрд м³/жыл өндіретін жоғары технологиялы зауыт бойынша келіссөздер жүргізілуде.

Алматы қаласының ЖЭО-ларын газға көшіру, солтүстік және шығыс аймақтарды газдандыру, сондай-ақ «Бейнеу-Бозой-Шымкент» магистралінің екінші желісін салу — кешенді инфрақұрылымдық жобалардың қатарында. Бұл желі 2025 жылдың сәуірінде іске қосылды және өткізгіштік қабілеттілікті 15 млрд м³ дейін арттыруға мүмкіндік береді.

2024 жылы еліміздің транзиттік әлеуеті 10%-ға өсіп, 69,6 млрд м³-ке жетті. Өзбекстанның экспорттаушыдан импорттаушыға айналуы Қазақстанның өңірлік газ хабы ретіндегі маңызын арттырды.

Газ саласын дамытудың негізгі бағыты — газды терең өңдеу мен газ-химия өнеркәсібін құру. 2023 жылы жер қойнауын пайдаланушылар үшін газ сатып алу формуласы жаңартылып, бес компания 2025 жылдан бастап өндіріс бастауға дайын екенін растады.

Парламентте «Газды ұқыпты тұтыну туралы» заң жобасы қаралуда. Бұл құжат тұтыну мәдениетін қалыптастыруға және артық тұтынуды шектеуге бағытталған, оның ішінде цифрлық есепке алу мен коэффициент қолдану қарастырылған.

Сонымен қатар, газбен жүретін көліктер нарығын дамыту үшін Автогаз инфрақұрылымын кеңейту, автобустар паркін жаңарту секілді шаралар қабылдануда.

Жаңа нарықтық саясат енгізілгенімен, мемлекет әлеуметтік жауапкершілікті сақтауға ұмтылуда. 2024 жылы әлеуметтік осал топтарға арналған газ ваучерлері (жеңілдіктері) бойынша цифрлық бағдарлама іске қосылды.

Тіпті экономикалық тұрғыда тиімсіз шалғай ауылдарға да газ жеткізу жалғасуда. 2025 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша газдандыру деңгейі 62,4%-ға жетіп, 12,6 млн адамды қамтыды. Үкімет 2040 жылға дейін техникалық мүмкіндігі бар өңірлерде газбен қамтуды 90%-ға жеткізуді көздейді.

Бұл тәсіл Қазақстан үшін газдандыруды тек экономикалық жоба ретінде емес, сонымен қатар өңірлік даму мен елдің тұрақтылығын қамтамасыз етудің маңызды құралы ретінде қарастыратынын көрсетеді.