Ерекше балалар ескерілуі тиіс
Әр баланың өмірге келуін ерекше жаңалыққа балайтын қазақ жұрты үшін ұрпақ жалғастығы маңызды. Ал кейде әке атын абыроймен жалғап, ата даңқын жеткізетін жеткіншектердің ерекше жағдайда дүниеге келуі де орын алады. Генетикалық өзгеріс, ата-ана денсаулығының төмендігі, немесе жүктілік кезінде орын алатын түрлі жағдайлар мен себептерге байланысты өмір есігін ашқан сәбилердің туабітті дерттерге шалдығуы, кейде кездейсоқ жағдайлар салдарынан орын алатын оқиғалар ескеріліп, әлеуметтік қорғау саласында «мүмкіндігі шектеулі» деген жаңа термин қалыптасты. Бұл салада қандай қозғалыс бар? Нендей кедергілер кездесіп жүр? Мемлекет берген жәрдемақыны жартығына жамау қыла алмай сабылған ата-ана нені білуі керек? Тақырып аясында іздендік...
Қоғамдық қажеттілік
Қазір әлем жұртындағы туабітті дерттерге шалдығудың жиілеуін ескеріп, Біріккен Ұлттар Ұйымы 1992 жылы Бас Ассамблея шешімімен «3 желтоқсан – Мүмкіндігі шектеулі жандардың халықаралық күні» деп белгілеуі тек емес.
Ондай жандар аудан халқының да бір тобын құрайды. Сандарды сөйлетсек, Қазалыда мүгедектігі анықталған 500-ге тарта бала тұрады. Олардың қатарында дене кемтарлығынан өзге психикалық және сөйлеу қабілеті тежелген, аутизм белгілері, сал дертіне, Даун синдромына шалдыққандар санатына жататындар да кездеседі. Тарқатар болсақ, 7 жасқа дейінгі мүгедектігі бар 125 бүлдіршін болса, 7-18 жас аралығындағы 43 – І топ, 42– ІІ топ, 254 – ІІІ топ мүгедектігі белгіленген.
Жоғарыдағы көрсеткіштер кішкентайлардың білім алуы, сөйлеу және ойлау қабілеттерін дамытуға, қоғамнан тысқары қалмауына жеткілікті түрде көңіл бөлу қажеттігін аңғартады.
«Осыдан отыз жыл бұрын бір ауылда екі не үш мүгедектігі бар адам кездесетін. Оларға отбасындағы өзге бауырлары, бүкіл ауылдастар көмек қолдарын созып, басқалардан бөлектеніп қалмауына барынша атсалысатын. Қазіргі жағдайды сол кезбен салыстыруға келмейді. Сал ауруы, созылмалы аурудың түр-түрі туралы естігенде, жаның ауырады», – дейді ардагер Серік Мұхтасынұлы.
Ақсақалдың сөзі орынды. Қазір мемлекет маңыз беріп, мүгедек балаларды қоғамға бейімдеу бағытында түрлі іс-шаралар жоспары, бағдарламалар жүзеге асып жатса да, олардың қызметіне жүгінушілер қатары жылдан-жылға артып келеді.
Мәселен аудандағы 0-18 жас аралығында ерекше білімге қажеттілігі бар балғындар саны 819-ды құраса, 332 бала инклюзивті біліммен қамтылған. 87 оқушы үйден оқитын болса, 0-6 жастағы 156 тәрбиеленуші мектепке дейінгі ұйымдарда.
14 мектепте ерекше балалардың қалыпты өскіндермен қатар білім алуына мүмкіндік жасайтын инклюзивті қолдау сыныптары жұмыс істейді. Аталмыш орындарда жоғары білімді логопед, дефектолог, психолог секілді арнайы мамандар әрбір келушімен жеке шұғылданады. 13 балабақшада сөйлеу, дыбыстау бұзылысы бар тәрбиеленушілердің арнаулы мамандарына штат қарастырылған. Аудандық білім бөлімінің мәліметінше, жыл ішінде 6 балабақшаны логопункт және онымен жұмыс істейтін логопед маманмен қамтып, 5 білім ошағынан инклюзивті кабинет жасақтау жүзеге аспақ. Бұдан бөлек мүгедек балалармен тұрақты жұмыс істеп келе жатқан «Шапағат» мүгедек балаларды сауықтандыру орталығы қоғамдық қоры, педагогикалық-психологиялық кабинеттер бар.
Қазалы аудандық әлеуметтік бағдарламалар бөлімі жанындағы балаларға үйден күтім көрсетумен айналысатын бөлімше көмегіне 116 кішкентай жүгінеді екен. Арнаулы комиссия шешімімен анықталған балаға бөлімшеде жеке жұмыс жоспары жасалып, 8 түрлі қызмет көрсетіледі.
Тәжірибе көрсеткендей, аптасына 2-3 рет баратын әлеуметтік қызметкердің көмегі балаға әрдайым керек. Қазақстанда 7 адамға бір әлеуметтік көмекшіден келсе, Нидерландыда бір баланың қасында бір әлеуметтік қызметкер болатын көрінеді.
Әлеуметтік қолдау әлеуеті
Қазақстандағы жағдайға байыптасақ, осы санатқа жататын балалардың бастауыш, орта және кәсіби оқу, тегін жоғары білім алуы, мамандандырылған ем алу, қызмет алу, материалдық көмек және әлеуметтік қолдау алу құқығы негізделген. Тумысынан денсаулық тауқыметін тартқан мүгедек жандарға қоғамның назарын аудару – басты парыз. Олардың адамгершілігі, құқықтары мен саулығы сенімді қорғалуды қажет етеді. Бұл бағытта Қазақстан Республикасының мүгедектерді қорғау жөніндегі заңында түрлі мүмкіндіктер қарастырылған.
Мүгедек балалардың барлық топтары үшін жәрдемақы мөлшері 2020 жылы 16,7 проценттен-37 процентке артқан. Сондай-ақ, мүгедектігі және асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша жәрдемақыларды бір мезгілде алу құқығын беру көзделген. Тағы бір айта кетерлігі, өзгерісте мүгедектігі бар балаларға ата-аналары ажырасқан кезде бір мезгілде алименттер мен мүгедектігі бойынша жәрдемақы беру қарастырылған.
Жәрдемақы көлемі пакеті ұлғайғанына қарамастан, мұндай балалары бар отбасылар қаржы тапшылығына кездесуде. Осы орайдағы бір ғана мәселені өзін Айнұр деп таныстырған ана айтып берді.
«Мүгедектерді дәрі-дәрмекпен қамту сын көтермейді. Кейде кеш келеді. Кейде тендерден проблемалар туындайды. Салдарынан өмірден өтіп кетіп жатқандар да бар», – дейді ол сөзінде.
Тағы бір жайт, бала үшін белгіленген жәрдемақыны оны қажеттілігіне емес, отбасы күнкөрісіне жұмсайтындар да көптеп кездеседі. Бұл жерде электрондық-әлеуметтік әмиян жобасын жүзеге асырып, онда түсетін қаржыны азық-түлік, дәріхана, емдеу-сауықтыру бағытындағы жұмыстарға ғана босатылатын етіп, шектеп, мақсатты жұмсалуына да көңіл бөлу қажеттігі туындап отыр.
Тақырып туралы ізденіс аясында жарымжан балаға сүйеу, тілеу болып отырған ата-аналар назына да құлақ түрдік.
«Біздегі ең үлкен проблема – баланы мүгедектігі бар деп тану. Қиынның-қиыны. Әбден титықтатқан жағдай туралы іздендім. Ұғынғаным, Қазақстанда қабылданған стандарттардың халықаралық стандарттарға қатал екендігі. Онсыз да тағдыры қинап қойған жандарды неге әлекке салудан шаршамаймыз. Заң деген күнде өзгеріп жатыр. Мұны да сәл жеңілдетуге болады ғой. Мәселен, төсек тартып жатқан баланы тексерістен өту үшін облыс орталығына апару ақылға қонбайтын жағдай. Одан бөлек уақытымен ауруханаға жатқызу, бітпейтін құжаттарына жүгіру үлкен сабырлықты, материалдық шығынды талап етеді. Басқаны айтпағанда, жол жүру қаражаты да салмақ. Ондай жағдайы жоқтар жәрдемақыдан қағылады. Оны іздейтін орын да, басқа да жоқ. Кейде шаршағанда, жағдайым болғанында тіпті ақыл-есінінің кемдігіне қарамастан, баламды мүгедектік санаттан шаршатпай, алып тастар едім», – деп ашынады Нұрсәуленің анасы Айгүл.
Айгүлдің айтуы орынды. Елімізде жәрдемақының бұл түрін алуға ықылас танытпаған отбасылар бары да анықталған. Олар, біріншіден, әлеуметтік жағдайлары жақсы болса, екіншіден, мүгедектікке қатысты кемсітушілік жағдайының көптігі, олардың қоғамдық өмірге араласуы жолында кедіргілер барымен байланыстырып, отбасында осындай балалар барын хабарлауға ықыластанбайды.
Бұған дейін қолданыстағы Заң аясында барлық денсаулығында қиындығы бар балалар үшін көмек пен жәрдемақы көлемі бірдей болса, биылдан бастап оларды жағдайларына қарай топтарға бөлу туралы өзгеріс енген.
Заң шығарушы орган жаңашылдық балалардың қоғамға барынша араласуына бағытталды десе, арнайы көмекті қажет ететін сәбилері бар үйлер мұны әділетсіздікке балайды.
«Бір несиені екіншісіне жалғап отырған жанның бірімін. Жолдасым да, өзім де жұмыс істеймін. Бірақ қай жерде баламның денсаулығына дауа болатын ем-шара бар, мүмкіндігімше ұлымды апаруға тырысып келемін. Әлеуметтік қолдау жылдан-жылға жақсарып келе жатқаны бар. Бірақ жеткілікті деп айтуға негіз жоқ. Оңалту орталықтары, мамандар, емдер қолжетімсіз.
Тағы бір түсінбейтінім, дамуында шектеуі бар балаға топ белгілеудің қандай негізі бар?.. Туабітті сал ауруына шалдыққан ұлыма үнемі қолдау керек. Оның өздігінен жұмыс істеп, жауапкершілік алуға қауқары жоқ. Дене кемістігі бар адамдар тіршілік етіп, кәсіпке бейімделе алатын шығар. Ал ақыл-ойында ақау бар жандар жайын тағы да ойлану керек», – дейді атын атаудан бас тартқан аудан тұрғыны.
Ерекше балаларға өзгеше көзқарас танытатындар барын жасыруға болмайды.
«Елімізде арнайы Заң қабылданып, денсаулығында ақау бар адамдардың өмір сүруі мен қоғамға кірігуінің тең мүмкіндіктерін қарастырайық деді. Кірме жолдар, пандустар стандартқа сай емес. Басқаны айтпағанда, аудандық емхана есігінің алдындағы пандуспен мүгедек тұрмақ, сау адамның жүруі қауіпті. Тіпті тобына топ қосып береді десе де болады. Үлкен жолдар туралы айтудың өзі орынсыз. Осыдан бірнеше жыл бұрын мүгедек азаматтың өзге облыста көлік астына түсіп қалған жағдайы көптің есінде», – дейді Айымгүл Қалмырза.
Бұдан бөлек ортопедиялық аяқ киім дайындалуы да уақыт алады. Маңызды көше қиылыстарына дыбыстайтын бағдаршам қажеттігі, қоғамдық көліктерге міну қиындығы да бар.
Жасыратыны жоқ, нәрестенің басқаша туылуы ата-анаға – сынақ, қоғамға – жүк. Мұндайда анасының жұмыс істеуіне де мүмкіндік жоқ. Бұл орайда әлеуметтік қолдау ата-анаға көрсетіліп, олардың зейнетке ертерек шығуына мүмкіндік жасау қажеттігі туындап отыр.
Тарихқа көз жүгіртсек, Кеңес Одағы тұсында мүгедектігі бар адамдар емдеуге болатындарға саналған. Статистикалық деректер «нормадан» ауытқушылыққа баланған. Осындай ахуал біздің елде де ішінара көрініс тауып отыр. Мәселен, анықталғандай, құжатын тапсырмай, не арнайы комиссия қорытындысының бірінен, қандай жағдайда болсын, мүдірген мүгедектің ертеңі не болады, бүгіні қалай? Оған ешкім бас қатырмайды. Жағдайға әбден көндіккен жақындары да бұл жолы болмаса, келесі жолы өтеді, сонда жәрдемақысына ілінер деген сенімді желеу қылып келеді. Биылғы жылды балалар жылы деп белгіленгенін білетін әрбірі жылт еткен жарықтан үмітті. Ешбір жағдай, денсаулықты түбегейлі өзгертіп, бастапқы қалыпқа келтіре алмайды. Десе де, демеу мен медеу санаға салмақ салудан арылтып, мұндай балалардың да өмірді сүюі, ата-анасына көмектесуіне септесер еді. Жыл басталғанына үш айдан астам уақыт өтсе де, әлі де өзгерген ештеңе жоқ. Баяғы жартас, бір жартас қалпы. Әр бала – бір жұлдыз, жарқырауға жол аш. Бұл бүгінде әлем жұрты ұстанған кредо. Бүгінге бейжай қарау, болашақты жоққа балау екенін ойға алсақ, ерекше бала ескерілуі тиістігі қоғамның басты мәселесіне айналуы керектігін көрсетеді.
Қазір әлем жұртындағы туабітті дерттерге шалдығудың жиілеуін ескеріп, Біріккен Ұлттар Ұйымы 1992 жылы Бас Ассамблея шешімімен «3 желтоқсан – Мүмкіндігі шектеулі жандардың халықаралық күні» деп белгілеуі тек емес.
Ондай жандар аудан халқының да бір тобын құрайды. Сандарды сөйлетсек, Қазалыда мүгедектігі анықталған 500-ге тарта бала тұрады. Олардың қатарында дене кемтарлығынан өзге психикалық және сөйлеу қабілеті тежелген, аутизм белгілері, сал дертіне, Даун синдромына шалдыққандар санатына жататындар да кездеседі. Тарқатар болсақ, 7 жасқа дейінгі мүгедектігі бар 125 бүлдіршін болса, 7-18 жас аралығындағы 43 – І топ, 42– ІІ топ, 254 – ІІІ топ мүгедектігі белгіленген.
Жоғарыдағы көрсеткіштер кішкентайлардың білім алуы, сөйлеу және ойлау қабілеттерін дамытуға, қоғамнан тысқары қалмауына жеткілікті түрде көңіл бөлу қажеттігін аңғартады.
«Осыдан отыз жыл бұрын бір ауылда екі не үш мүгедектігі бар адам кездесетін. Оларға отбасындағы өзге бауырлары, бүкіл ауылдастар көмек қолдарын созып, басқалардан бөлектеніп қалмауына барынша атсалысатын. Қазіргі жағдайды сол кезбен салыстыруға келмейді. Сал ауруы, созылмалы аурудың түр-түрі туралы естігенде, жаның ауырады», – дейді ардагер Серік Мұхтасынұлы.
Ақсақалдың сөзі орынды. Қазір мемлекет маңыз беріп, мүгедек балаларды қоғамға бейімдеу бағытында түрлі іс-шаралар жоспары, бағдарламалар жүзеге асып жатса да, олардың қызметіне жүгінушілер қатары жылдан-жылға артып келеді.
Мәселен аудандағы 0-18 жас аралығында ерекше білімге қажеттілігі бар балғындар саны 819-ды құраса, 332 бала инклюзивті біліммен қамтылған. 87 оқушы үйден оқитын болса, 0-6 жастағы 156 тәрбиеленуші мектепке дейінгі ұйымдарда.
14 мектепте ерекше балалардың қалыпты өскіндермен қатар білім алуына мүмкіндік жасайтын инклюзивті қолдау сыныптары жұмыс істейді. Аталмыш орындарда жоғары білімді логопед, дефектолог, психолог секілді арнайы мамандар әрбір келушімен жеке шұғылданады. 13 балабақшада сөйлеу, дыбыстау бұзылысы бар тәрбиеленушілердің арнаулы мамандарына штат қарастырылған. Аудандық білім бөлімінің мәліметінше, жыл ішінде 6 балабақшаны логопункт және онымен жұмыс істейтін логопед маманмен қамтып, 5 білім ошағынан инклюзивті кабинет жасақтау жүзеге аспақ. Бұдан бөлек мүгедек балалармен тұрақты жұмыс істеп келе жатқан «Шапағат» мүгедек балаларды сауықтандыру орталығы қоғамдық қоры, педагогикалық-психологиялық кабинеттер бар.
Қазалы аудандық әлеуметтік бағдарламалар бөлімі жанындағы балаларға үйден күтім көрсетумен айналысатын бөлімше көмегіне 116 кішкентай жүгінеді екен. Арнаулы комиссия шешімімен анықталған балаға бөлімшеде жеке жұмыс жоспары жасалып, 8 түрлі қызмет көрсетіледі.
Тәжірибе көрсеткендей, аптасына 2-3 рет баратын әлеуметтік қызметкердің көмегі балаға әрдайым керек. Қазақстанда 7 адамға бір әлеуметтік көмекшіден келсе, Нидерландыда бір баланың қасында бір әлеуметтік қызметкер болатын көрінеді.
Әлеуметтік қолдау әлеуеті
Қазақстандағы жағдайға байыптасақ, осы санатқа жататын балалардың бастауыш, орта және кәсіби оқу, тегін жоғары білім алуы, мамандандырылған ем алу, қызмет алу, материалдық көмек және әлеуметтік қолдау алу құқығы негізделген. Тумысынан денсаулық тауқыметін тартқан мүгедек жандарға қоғамның назарын аудару – басты парыз. Олардың адамгершілігі, құқықтары мен саулығы сенімді қорғалуды қажет етеді. Бұл бағытта Қазақстан Республикасының мүгедектерді қорғау жөніндегі заңында түрлі мүмкіндіктер қарастырылған.
Мүгедек балалардың барлық топтары үшін жәрдемақы мөлшері 2020 жылы 16,7 проценттен-37 процентке артқан. Сондай-ақ, мүгедектігі және асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша жәрдемақыларды бір мезгілде алу құқығын беру көзделген. Тағы бір айта кетерлігі, өзгерісте мүгедектігі бар балаларға ата-аналары ажырасқан кезде бір мезгілде алименттер мен мүгедектігі бойынша жәрдемақы беру қарастырылған.
Жәрдемақы көлемі пакеті ұлғайғанына қарамастан, мұндай балалары бар отбасылар қаржы тапшылығына кездесуде. Осы орайдағы бір ғана мәселені өзін Айнұр деп таныстырған ана айтып берді.
«Мүгедектерді дәрі-дәрмекпен қамту сын көтермейді. Кейде кеш келеді. Кейде тендерден проблемалар туындайды. Салдарынан өмірден өтіп кетіп жатқандар да бар», – дейді ол сөзінде.
Тағы бір жайт, бала үшін белгіленген жәрдемақыны оны қажеттілігіне емес, отбасы күнкөрісіне жұмсайтындар да көптеп кездеседі. Бұл жерде электрондық-әлеуметтік әмиян жобасын жүзеге асырып, онда түсетін қаржыны азық-түлік, дәріхана, емдеу-сауықтыру бағытындағы жұмыстарға ғана босатылатын етіп, шектеп, мақсатты жұмсалуына да көңіл бөлу қажеттігі туындап отыр.
Тақырып туралы ізденіс аясында жарымжан балаға сүйеу, тілеу болып отырған ата-аналар назына да құлақ түрдік.
«Біздегі ең үлкен проблема – баланы мүгедектігі бар деп тану. Қиынның-қиыны. Әбден титықтатқан жағдай туралы іздендім. Ұғынғаным, Қазақстанда қабылданған стандарттардың халықаралық стандарттарға қатал екендігі. Онсыз да тағдыры қинап қойған жандарды неге әлекке салудан шаршамаймыз. Заң деген күнде өзгеріп жатыр. Мұны да сәл жеңілдетуге болады ғой. Мәселен, төсек тартып жатқан баланы тексерістен өту үшін облыс орталығына апару ақылға қонбайтын жағдай. Одан бөлек уақытымен ауруханаға жатқызу, бітпейтін құжаттарына жүгіру үлкен сабырлықты, материалдық шығынды талап етеді. Басқаны айтпағанда, жол жүру қаражаты да салмақ. Ондай жағдайы жоқтар жәрдемақыдан қағылады. Оны іздейтін орын да, басқа да жоқ. Кейде шаршағанда, жағдайым болғанында тіпті ақыл-есінінің кемдігіне қарамастан, баламды мүгедектік санаттан шаршатпай, алып тастар едім», – деп ашынады Нұрсәуленің анасы Айгүл.
Айгүлдің айтуы орынды. Елімізде жәрдемақының бұл түрін алуға ықылас танытпаған отбасылар бары да анықталған. Олар, біріншіден, әлеуметтік жағдайлары жақсы болса, екіншіден, мүгедектікке қатысты кемсітушілік жағдайының көптігі, олардың қоғамдық өмірге араласуы жолында кедіргілер барымен байланыстырып, отбасында осындай балалар барын хабарлауға ықыластанбайды.
Бұған дейін қолданыстағы Заң аясында барлық денсаулығында қиындығы бар балалар үшін көмек пен жәрдемақы көлемі бірдей болса, биылдан бастап оларды жағдайларына қарай топтарға бөлу туралы өзгеріс енген.
Заң шығарушы орган жаңашылдық балалардың қоғамға барынша араласуына бағытталды десе, арнайы көмекті қажет ететін сәбилері бар үйлер мұны әділетсіздікке балайды.
«Бір несиені екіншісіне жалғап отырған жанның бірімін. Жолдасым да, өзім де жұмыс істеймін. Бірақ қай жерде баламның денсаулығына дауа болатын ем-шара бар, мүмкіндігімше ұлымды апаруға тырысып келемін. Әлеуметтік қолдау жылдан-жылға жақсарып келе жатқаны бар. Бірақ жеткілікті деп айтуға негіз жоқ. Оңалту орталықтары, мамандар, емдер қолжетімсіз.
Тағы бір түсінбейтінім, дамуында шектеуі бар балаға топ белгілеудің қандай негізі бар?.. Туабітті сал ауруына шалдыққан ұлыма үнемі қолдау керек. Оның өздігінен жұмыс істеп, жауапкершілік алуға қауқары жоқ. Дене кемістігі бар адамдар тіршілік етіп, кәсіпке бейімделе алатын шығар. Ал ақыл-ойында ақау бар жандар жайын тағы да ойлану керек», – дейді атын атаудан бас тартқан аудан тұрғыны.
Ерекше балаларға өзгеше көзқарас танытатындар барын жасыруға болмайды.
«Елімізде арнайы Заң қабылданып, денсаулығында ақау бар адамдардың өмір сүруі мен қоғамға кірігуінің тең мүмкіндіктерін қарастырайық деді. Кірме жолдар, пандустар стандартқа сай емес. Басқаны айтпағанда, аудандық емхана есігінің алдындағы пандуспен мүгедек тұрмақ, сау адамның жүруі қауіпті. Тіпті тобына топ қосып береді десе де болады. Үлкен жолдар туралы айтудың өзі орынсыз. Осыдан бірнеше жыл бұрын мүгедек азаматтың өзге облыста көлік астына түсіп қалған жағдайы көптің есінде», – дейді Айымгүл Қалмырза.
Бұдан бөлек ортопедиялық аяқ киім дайындалуы да уақыт алады. Маңызды көше қиылыстарына дыбыстайтын бағдаршам қажеттігі, қоғамдық көліктерге міну қиындығы да бар.
Жасыратыны жоқ, нәрестенің басқаша туылуы ата-анаға – сынақ, қоғамға – жүк. Мұндайда анасының жұмыс істеуіне де мүмкіндік жоқ. Бұл орайда әлеуметтік қолдау ата-анаға көрсетіліп, олардың зейнетке ертерек шығуына мүмкіндік жасау қажеттігі туындап отыр.
Тарихқа көз жүгіртсек, Кеңес Одағы тұсында мүгедектігі бар адамдар емдеуге болатындарға саналған. Статистикалық деректер «нормадан» ауытқушылыққа баланған. Осындай ахуал біздің елде де ішінара көрініс тауып отыр. Мәселен, анықталғандай, құжатын тапсырмай, не арнайы комиссия қорытындысының бірінен, қандай жағдайда болсын, мүдірген мүгедектің ертеңі не болады, бүгіні қалай? Оған ешкім бас қатырмайды. Жағдайға әбден көндіккен жақындары да бұл жолы болмаса, келесі жолы өтеді, сонда жәрдемақысына ілінер деген сенімді желеу қылып келеді. Биылғы жылды балалар жылы деп белгіленгенін білетін әрбірі жылт еткен жарықтан үмітті. Ешбір жағдай, денсаулықты түбегейлі өзгертіп, бастапқы қалыпқа келтіре алмайды. Десе де, демеу мен медеу санаға салмақ салудан арылтып, мұндай балалардың да өмірді сүюі, ата-анасына көмектесуіне септесер еді. Жыл басталғанына үш айдан астам уақыт өтсе де, әлі де өзгерген ештеңе жоқ. Баяғы жартас, бір жартас қалпы. Әр бала – бір жұлдыз, жарқырауға жол аш. Бұл бүгінде әлем жұрты ұстанған кредо. Бүгінге бейжай қарау, болашақты жоққа балау екенін ойға алсақ, ерекше бала ескерілуі тиістігі қоғамның басты мәселесіне айналуы керектігін көрсетеді.
Алтын ҚОСБАРМАҚОВА
