Тырна ұшып, қазан туғанда

Фото: ашық дереккөзден алынды

– Қарашы, тырналар төмен ұшып барады, – деді баяу үнмен.

Көкем шай кесесін қоя салып:

– Бұл тегін емес. Қазан туды, – деді.

Мен аң-таң болдым.

– Қазан туса, не болады сонша?

Әкем жымиып, маған бұрылды.

– Қазан деген тек айдың аты емес, балам, – деді.

– Бұл – табиғаттың есін жиып, адамды сабырға шақыратын уақыт.

Көкем сөзін жалғап:

– Әр айдың өз мінезі бар ғой. Ал қазан – сол мінездің қартайған, толысқан шағы. Көктем – балалық, жаз – жастық, қазан – кемел шақ, – деді ойланып.

Кенет, шай үстіндегі әңгіме ауаны арнаға бұрылды. Әкем баяғыда өзінің әкесінен естіген бір аңызды баяндады.

– Ертеде, – деді ол.

– Бір елдің қазаны төңкеріліп қалады екен. Сол сәттен бастап жұрттың берекесі қашып, мал-жан тозып, ел іші ыдырай бастаған. Сонда бір дана қария түс көріпті: «Қазаныңды түземей, көңілің түзелмес» депті. Содан жұрт жиналып, от жағып, қазанды орнына қойған. Сол күні аспан ашылып, тырналар қайта айналып ұшқан дейді...

Мен таңырқап тыңдап отырмын.

– Ал бұл аңыз қазан айына қалай қатысты? – дедім.

Әкем жылы жымиып:

– Қазан айы да сондай. Ол келгенде адамдар үйін, қорасын, ойын да түзейді. Қазан төңкерілсе, береке кетеді, ал қазан туса, тіршілік түзеледі, – деді.

Кеш бата аспанда ай сызылып, самал соғып тұр. Мен далаға шықтым. Көк жүзінде тырналар тізбегі ақырын алыстап барады. Сол сәтте әкем де сыртқа шықты.

– Тыңдашы, – деді ол.

– Тырналар да қазанның хабаршылары. Олар ұшқанда табиғат тыныстайды. Бұл ай – жер мен көктің арасындағы көпір.

– Неге көпір дейсіз?

– Өйткені қазан жаз бен қыстың арасындағы өткел ғой. Бұл айда жер салқындап, мал пісіп, ел қамданады. «Қазан туса, қораңды түзе» деген сөз содан қалған.

Бір сәт үнсіздік орнады. Түн иісі мен жапырақ сыбдыры араласқан қоңыр ауа екеумізді терең ойға жетеледі.

Сосын әкем тағы бір аңыз айтып берді:

– Ертеде күздің үш айы – қыркүйек, қазан, қараша өзара дауласыпты.

Қыркүйек: «Мен егінді жинаймын, ең еңбекқор аймын», – дейді.

Қараша: «Мен елді қыстауға кіргізем, менсіз өмір тоқырайды», – дейді.

Сонда Қазан екеуіне қарап:

«Мен болмасам, сендердің еңбектерің бекер. Мен елдің қорасын түзеймін, қыстың іргесін бекітем. Мен – өткелмін, менсіз жыл тұтас болмайды», – деген екен.

Содан бері халық қазан айын «жылдың жүрегі» деп атап кеткен.

– Қарашы, балам, қазан – жай ай емес, өмірдің таразысы, – деді әкем сөзін түйіндеп.

Сол түні үйдің сыртынан ошақтағы оттың жалыны жымыңдап тұрды. Қазан үстінен шыққан бу бұрқырап, үй ішін жылытып тұр.

Көкем күліп:

– Оттың да, қазанның да киесі бар. Қазан айы келгенде ошақтағы отты сөндірмеген жөн. Себебі, от тек үйдің жылуы емес, тіршіліктің тынысы, берекенің белгісі, – деді ол терең оймен.

Анам оған ілесе:

– Қазан айында түн ұзарып, адам да ойға батады. Бұл айда сабырлы болу керек. Табиғат та тыныстап, адам да тоқырайды, – деп шай құйып берді.

Мен үнсіз тыңдап отырмын. Сыртта күздің қоңыр желі еседі. Тырналардың соңғы қиқуы алыстан жетіп, көкжиекке сіңіп барады. Сол сәтте түсінгенім, қазан деген ай емес, күй. Табиғаттың да, адамның да көңіл күйі. Ол келгенде өмір баяулап, жүрек салмақтанып, сана сабыр табады екен.

Күндер өтті. Қазан қайта айналып тағы оралды, жапырақтар сыбдырлап, аспан суыды. Бірақ менің жүрегімде әкем айтқан сол сөз қалды. «Қазан келгенде табиғат та, адам да бір сәт тыныстайды. Сол тынысқа құлақ түре білсең, өмірдің де ырғағын сезесің».

Солай, қазан айы – қазақ үшін бір ай емес, берекенің, сабырдың, толысудың уақыты. Тырналар алыстап барады, ал олардың соңынан қараған сайын мен әкемнің сөзіне қайта оралам...