Қазақстанның Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы кодексінің 84-бабына сәйкес олардың жалғыз ата-анасы немесе екеуі де:

қайтыс болған;

баладан бас тартқан;

ата-ана құқықтарынан айырылған және олар қалпына келтірілмеген;

туыстарына, асырап алынатын баланың (балалардың) анасымен немесе әкесімен некеде (ерлі-зайыптылықта) тұратын адамдарға баланы асырап алуға келісім берген;

сот тәртібімен әрекетке қабілетсіз, хабар-ошарсыз кеткен деп танылған немесе қайтыс болған деп жарияланған;

белгісіз болған жағдайда, балалар асырап алуға жатады.

Тууы дұрыс тіркелген кәмелетке толмаған балаларды ғана асырап алуға болады. Сондай-ақ бала асырап алуды баланың толыққанды физикалық, психикалық, рухани және моральдық дамуын қамтамасыз ету мүмкіндіктерін ескере отырып, олардың мүдделері үшін ғана жүзеге асыруға болатындығын есте ұстаған жөн. Бұл баланың жасын, жетілу дәрежесін және бала асырап алуға келісімін ескереді.

Бұл ретте, егер ата-анасы баладан бас тартса, туыстары оны азаматтығына және тұрғылықты жеріне қарамастан асырап ала алады.

Әр түрлі отбасыларға бауырларын асырап алуға болмайды. Бұл жағдайда бала асырап алу, егер балалар өздерінің туыстық қатынастары туралы білмесе, бірге тұрмаса немесе тәрбиеленбесе ғана мүмкін болады.

Қазақстан Республикасында жетім балалардың, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың және балаларды өз отбасыларына тәрбиелеуге қабылдауға тілек білдірген адамдардың республикалық деректер банкі (бұдан әрі – республикалық деректер банкі) енгізілді.

Бала асырап алушының отбасында баланың қалыпты физикалық, психикалық, рухани және адамгершілік дамуы, тәрбиесі мен білімі үшін жағдайлар болған кезде бала асырап алуға рұқсат етіледі. Төменде келтірілген адамдардың тізімін қоспағанда, кәмелетке толған адамдар асырап алушылар бола алады.

Қазақстанда бала асырап ала алмайтын санаттар:

сот әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеті шектеулі деп танылған адамдар;

біреуі сот әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеті шектеулі деп танылған ерлі-зайыптылар;

сот ата-ана құқықтарынан айырған немесе сот ата-ана құқықтарымен шектелген адамдар;

өзіне ҚР заңдарымен жүктелген міндеттерді тиісінше орындамағаны үшін қорғаншы немесе қамқоршы міндеттерінен шеттетілген адамдар;

бұрынғы бала асырап алушылар, егер олардың кінәсінен сот бала асырап алудың күшін жойса;

денсаулық жағдайы бойынша ата-ана құқықтарын жүзеге асыра алмайтын адамдар;

тұрақты тұрғылықты жері жоқ адамдар;

дәстүрлі емес жыныстық бағдарды ұстанатын адамдар;

бала асырап алған кезде қасақана қылмыс жасағаны үшін өтелмеген немесе алынбаған соттылығы бар адамдар (соттылығының жоқтығы туралы анықтаманы онлайн алуға);

азаматтығы жоқ адамдар;

анасының қайтыс болуына немесе оның ата-ана құқықтарынан айырылуына байланысты баланы кемінде үш жыл нақты тәрбиелеу жағдайларын қоспағанда, тіркелген некеде (ерлі-зайыптылықта) тұрмайтын ер адамдар;

асырап алу сәтінде асырап алынатын балаға ҚР заңнамасында белгіленген ең төменгі күнкөріс деңгейін қамтамасыз ететін табысы жоқ адамдар;

наркологиялық немесе психоневрологиялық диспансерлерде есепте тұрған адамдар.

қылмыстық құқық бұзушылықтары: кісі өлтіру, денсаулығына қасақана зиян келтіру, халықтың денсаулығы мен имандылығына қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар үшін қылмыстық қудалауға ұшыраған немесе ұшыраған адамдар (Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексінің 35-бабы бірінші бөлігінің 1) және 2) тармақшаларының негізінде өздеріне қатысты қылмыстық қудалау тоқтатылған адамдарды қоспағанда), жыныстық қол сұғылмаушылық, экстремистік немесе террористік қылмыстар, адам саудасы үшін;

осы баптың 4-тармағында белгіленген тәртіппен психологиялық даярлықтан өтпеген Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын Қазақстан Республикасының азаматтары (баланың жақын туыстарын қоспағанда).

Бір-бірімен некеде тұрмаған (ерлі-зайыпты болмаған) адамдар бір баланы бірлесіп асырап ала алмайды.

Жас айырмашылығы туралы да ұмытпаңыз. Бала асырап алушы мен асырап алынған баланың жас айырмашылығы кем дегенде 16 жаста болуы керек. Сот дәлелді деп таныған себептерге байланысты жас айырмашылығын азайтуға болады.

Ал баланы мына ауруға шалдыққан адамдар асырап ала алмайды:

Психикалық аурулар, күйзеліске және соматонысандық бұзылуға байланысты невроздықтан басқа АХЖ 10 бойынша кодтары F00-F79АХЖ 10 бойынша кодтары F40-F48.

Маскүнемдік, нашақорлық, уытқұмарлық.

Туберкулез (бактерия бөлетін созылмалы, алғаш рет анықталған, бацилла бөлетін (абацилирлеу сәтіне дейін).

Әсіресе жыныстық жолмен берілетін аурулар (емделмеген мерез, емделмеген соз, емделмеген урогениталды хламидиоз).

Алапес, АХЖ - 10 бойынша кодтары А30.0 - А30.9.

Біріктіруші тіндерді ыдыратудың ауыр сырқаттары (жүйелі қызыл жегі, склеродермия, дерматомиозит).

Ороговенияның бұзылуымен ауыр дерматоздар (ихтиоздардың ауыр нысандары, ихтиозонысанды эритродермия, артропатиялық псориаз).

Ауыр созылмалы буллездік дерматоздар (акантолиттік көпіршік, пемфигоид, терінің ихтиозонысанды зақымдануы, буллездік эпидермолиз).

Медициналық қорытындының негізінде тұрақты басқа күтім мен көмекті қажет ететін аурулар.

«Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Қазақстан Республикасы Кодексінің 89-бабының 2-тармағына және «Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 10-бабының 1) тармақшасына сәйкес қағидалар әзірленіп, Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын, Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын, жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды асырап алуға тілек білдірген адамдарды (бұдан әрі – көрсетілетін қызметті алушы) есепке алу тәртібі айқындалды (ҚР БҒМ 2016 жылғы 29 маусымдағы № 407 бұйрығымен бекітілген).

Азаматтарды есепке алуды Республикалық маңызы бар қалалардың және астананың білім басқармалары, аудандардың, облыстық маңызы бар қалалардың білім бөлімдері (бұдан әрі – көрсетілетін қызметті беруші) азаматтардың тұрғылықты жері бойынша жүргізеді.

Мемлекеттік қызметті алу үшін көрсетілетін қызметті алушы «электрондық үкіметтің» веб-порталы (бұдан әрі – портал) арқылы көрсетілетін қызметті берушіге «бала асырап алуға тілек білдірген адамдарды есепке қою» мемлекеттік көрсетілетін қызметке қойылатын негізгі талаптардың тізбесінде көзделген құжаттарды қоса бере отырып, бала асырап алуға тілек білдірген адамдарды есепке қою туралы өтініш береді.

Мемлекеттік қызмет көрсету үшін көрсетілетін қызметті алушыдан талап етілетін құжаттар мен мәліметтердің тізбесі:

көрсетілетін қызметті алушының ЭЦҚ қойылған немесе көрсетілетін қызметті алушының ұялы байланыс операторы берген абоненттік нөмірі порталдың есептік жазбасына тіркелген және қосылған кезде бір реттік парольмен куәландырылған электрондық құжат нысанында бала асырап алуға тілек білдірген адамдарды есепке қою туралы өтініш;

жақын туыстарының бала асырап алуға жазбаша келісімінің электрондық көшірмесі;

жиынтық табыстың мөлшері туралы анықтаманың электрондық көшірмесі (жұмыс орнынан еңбекақысы туралы, Кәсіпкерлік қызметпен айналысудан түскен табыстары және некеде тұрған жағдайда, көрсетілетін қызметті алушы мен жұбайының (зайыбының) өзге де табыстары туралы анықтама);

көрсетілетін қызметті алушының және егер некеде тұрса жұбайының (зайыбының) «Адамның бала асырап алуы, оны қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа, патронатқа қабылдап алуы мүмкін болмайтын аурулардың тізбесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 28 тамыздағы № 692 бұйрығымен (Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 12127 болып тіркелген) бекітілген тізбеге сәйкес ауруының жоқтығын растайтын денсаулық жағдайы туралы анықтаманың, сондай-ақ «Денсаулық сақтау саласында мемлекеттік қызметтер көрсетудің кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 18 мамырдағы № ҚР ДСМ-49/2020 бұйрығымен бекітілген нысанға сәйкес наркологиялық және психиатриялық диспансерлерде есепте тұрғандығы туралы мәліметтің жоқтығы туралы анықтаманың электрондық көшірмесі;

көрсетілетін қызметті алушының және (немесе) жұбайының (зайыбының) тұрғын үйін пайдалану құқығын растайтын құжаттың электрондық көшірмесі (тұрғын үйге меншік құқығы болмаған жағдайда);

жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды отбасына тәрбиелеуге қабылдауға тілек білдірген адамдардың психологиялық дайындықтан өткені туралы сертификаттың (жақын туыстарын қоспағанда) электрондық көшірмесі.

Кодекстің 97-бабына сәйкес асырап алынған баланың аты, әкесінің аты (бар болса) және тегі сақталуы мүмкін.

Асырап алушының өтініші бойынша асырап алынған балаға, егер бұл баланың мүдделеріне қайшы келмесе, асырап алушының тегі, сондай-ақ ол көрсеткен есім беріледі. Асырап алынған баланың әкесінің аты, егер асырап алушы ер адам болса, асырап алушының аты - жөні, ал некеде тұрмаған (ерлі-зайыпты болмаған) әйел бала асырап алған кезде-Кодекстің 192-бабына сәйкес асырап алынған баланың әкесі ретінде өзі көрсеткен адамның аты-жөні бойынша айқындалады.

Егер асырап алушы ерлі-зайыптылардың тегі әртүрлі болса, асырап алушы ерлі-зайыптылардың келісімі бойынша асырап алынған балаға олардың біреуінің тегі беріледі.

Некеде тұрмаған (ерлі-зайыпты болмаған) адам бала асырап алған кезде оның өтініші бойынша асырап алынған баланың әкесінің (анасының) аты, әкесінің аты және Тегі Бала асырап алушының нұсқауы бойынша тууды мемлекеттік тіркеу туралы акт жазбасына жазылады. Бала асырап алушының қалауы бойынша әкесі (анасы) туралы мәліметтер көрсетілмеуі мүмкін.