Құдалықтың белгісі – біз шаншар

Елдің кең байтақ даласында салт-дәстүрдің алуан түрі бар. Бірақ олар бір-бірінен онша алшақ емес. Соның бірі – «біз шаншар». Атап айтсақ Қазақстанның шығыс, оңтүстік аймақтарында «жаушы» орнына «біз шаншар» салты қолданылған. Осы дәстүрге сай ауылдың қариялары бір топ ер азаматымен бірге бойжеткен қызы бар үйге түсе қалады. Қандай шаруамен жүргенін айтпайды. Түстік ас жаз кезінде таяқтың көлеңкесі жоғалып, күн шаңырақтың үстіне шыққан кезде ішіледі. Бұл кезде келген жолаушы, қонақ шайын ішіп, сыбағалы асын жеген соң аттанады. Ал «біз шаншуға» келгендер ешкіммен сөйлеспей, аттарының ер-тоқымын бір жерге жиып, түскі асын ішкен соң да кетпей жатып алады. Үй иесі қонақасыға кешінде мал сояды. Келгендер ертеңінде түсте үн-түнсіз аттанып кетеді. Қонақтар кеткен соң үйдегілер бұл сырды біле қойып, сырмақ қағады. Қайрағын іздейді. Сырмаққа шаншылған бізді көреді, қайрақтың жоғалғанын біледі. Бұл «ұл ержетті, қыз бойжетті, бала бізде бар, қаса сұлу сізде бар, жекжат болайық» деген ишарат.

Қызы бар үй қайрақты сұрамаса, бір жетіден соң әлгі ақсақалдар және келіп, құда түседі. Мұндайда екі жақ әкесіне қарап ұлын, шешесіне қарап қызын сынайды. Бұрындары қазақтар кейде құдалықты осылай бастаған.
Бағзыдан бізді көбінесе ұлдар, яғни ер адамдар пайдаланады. Ал қыздардың тігін құралы – ине болып саналған. Біз қатты қайырымға керек те, ине кестеге, киім-кешекке, жеңіл-желпі жұмысқа қажет.
«Шешесін көріп – қызын ал, аяғын көріп – асын іш» деген ақсақалдарымыз анасына қарап, қызын сынайды. Жақсы жермен құда болып, ибалы, инабатты, үлкенге – құрмет, кішіге – ізет көрсететін, көргенді, тәрбиелі келін алуды армандайды. Сондықтан да өзіне тең, үлгілі отбасын іздеп, табылса, олар туралы сұрастырып, көңілінен шыққаны болса, үйдің үлкені, сыйлы ақсақалдары, ер азаматтары «біз шаншарға» барады.
Үйдің үлкендері біз шаншуға келген қонақтардың сөз саптауынан, отырыс-тұрысынан қандай әулет екенін, тектілігі мен төрелігін тани білген. Салмақты істің бастаушысы бола білген қонақтардың да жүгі жеңілдемеген. Бір көргеннен әулетін жалғастырушы келінді тану қиынның қиыны. Мұндай жауапты қызметте мүлт кетпей, дұрыс шешім шығара білген қазақ халқының көрегендігіне баға жетпейді.
Тек бұлай ғана емес, «Бесік құда», «Бел құда», «Қарсы құда» сынды құдалықтың өзге де түрлері болған.
Бесік құда – екі нәрестені бесікте жатқанында атастырып қояды. Олар есейген шақта қызға сырға салып, құда түседі. Бұл рәсімнің барлығы жастардың келісімімен орындалады.
Бел құда – екі адам өте жақын дос болып, сол достықтарының туыс болып жалғасқанын қаласа, бала болмай жатып құдаласады. Ал қыз алып отырған құда өз қызын құдасының баласына берсе, қарсы құда атанады. Мұндай құда түсу жоралғылары да, оның барысында орындалатын салт түрлері де жеткілікті. Заман талабына сай олардың көбісін тек тарихта, жыр-дастандарда ғана кездестіреміз.
Бүгінде бәрі ашық түрде жастарға ерік беріліп, қыз таңдау өз құзырларына қалдырылған. Барлық ата-ана балаларының шынайы махаббатпен қосылып, тату болғанын қалайды. Сол себепті де іштей жақсы жарға жолыққанын тілесе де олардың қалауына көп араласа бермейді. Екі жас өзара келіссе, ата-аналары бірден құда түсіп, сырға салады. Ал «жаушы» жіберу, «біз шаншар» салты қолданылмайды. Сондықтан бұл сөздерді бүгінгі өскелең ұрпақтың көпшілігі білмейді де. Дегенмен өткенді ұмытпай, дәріптеу, бұрынғылардың салтын санада ұстау парыз. Салт-дәстүр халықпен бірге жасасып, оның тарихында өшпес із қалдырады.

Айнұр ҚАЗМАҒАМБЕТОВА