Елімізде көлік саны артты: кептеліспен қалай күресеміз?

2025 жылдың шілдесінде Қазақстан автопаркі 169 900 көлікпен толыққан. Оның ішінде ең көбі жеңіл автомобильдер - 153 500 бірлік (86,7 пайыз).

Жанармай түрлері бойынша рейтинг:

бензин — автопарктің 82,1 пайызы;

аралас отын — 7,1 пайызы;

дизель — 7,0 пайызы;

газ және электр — 0,3 пайызы.

Алматыда өткен жылы тәуліктік қозғалыстағы көлік саны 1 миллионнан асты. Соның шамамен 600 мыңы қалада тіркелсе, тағы 400 мыңы күн сайын облыстан келіп жүреді.

Сол кезде көлік саласының мамандары жол жүктемесін азайту және экологиялық жағдайды жақсарту үшін ақылы тұрақ аймағын кеңейтіп, қала ішіндегі қозғалысты шектеуді ұсынған. Алайда іс жүзінде мегаполис автопаркі тек өсіп келеді.

Елордадағы жағдай да оңай емес. Биыл наурыз айында қала әкімінің орынбасары Ерсін Өтебаев жолдардың шамадан тыс жүктелуіне байланысты билік орталық атқарушы органдардың (министрліктердің) жұмыс кестесін өзгерту мүмкіндігін қарастырып жатқанын мәлімдеді. Оның айтуынша, мұндай қадам жолаушылар ағынын тәулік бойына біркелкі тарату арқылы көлік жүйесін жеңілдетуге көмектеседі.

Қалалар өсіп, көлік саны көбейген сайын жолдардағы кептеліс – тек ыңғайсыздық емес, экономикаға шығын, экологияға салмақ, тұрғындар денсаулығына қауіп. Алматы мен Астанада дәл осындай қысым сезіліп отыр: көлік паркі жыл сайын ұлғайып, жол инфрақұрылымы оған ілесе алмай келеді. Ол үшін не істеу керек?

Сұраныс жоғары, ұсыныс шектеулі: Жол өткізу қабілеті баяу өседі, ал автокөлік саны жылдам артады.

Балама аз болғанда — таңдау біреу: Қоғамдық көлік, жаяу және велосипед инфрақұрылымы жеткіліксіз болса, адамдардың басым бөлігі көлікке мінуге мәжбүр.

Тұрақ пен бордюр кеңістігі реттелмеген: Арзан/тегін тұрақ көлікпен келуді ынталандырады, жол жиегін бейберекет пайдалану қозғалысты бәсендетеді.

Ұйымдастыру мәселелері: Жол жөндеу, коммуналдық қазбалар, мектепке/жұмысқа бір мезгілде ағылатын ағын — бәрі бір уақытта қабаттасқанда кептеліс ушығады.

Бағдаршамдарды оңтайлау: Жасыл толқын, бұрылу фазаларын қысқарту/бөлу, жүктемеге бейімделетін интеллектуалды басқару.

Бөлек автобус жолағы: Нақты учаскелерде (мектептер, медицина кластерлері, бизнес орталықтары маңында) қоғамдық көліктің жүру уақытын тұрақтандырады.

Тұрақ тәртібі: Қауырт көшелерде бордюрді «жүктеу-түсіру» аймақтарына бөлу, екі қатарлап тоқтауға нөлдік төзім.

Жөндеу жұмыстарын үйлестіру: Қазбаларды бір жолы, түнгі уақытта, балама маршрутпен бірге жоспарлау.

Мектеп пен кеңсе кестесін әртараптандыру: Кіреберіс ағындарын әр уақытта таратып, таңғы пикті жұмсарту.

Орта мерзімді шаралар (1-3 жыл)

Жылдам жолаушылар тасымалының (BRT) бағыттары: Жеке жолағы, басымдық беретін бағдаршамы, жиі қатынасы бар автобустар кептелісте де бірқалыпты жүреді.

Park&Ride/Bus&Ride торабы: Шеткі хабтарда көлікті қалдырып, қала ішіне қоғамдық көлікпен кіруді ыңғайлау.

Тарифтік интеграция: Бір билетпен бірнеше көлік түрін (автобус/метро/BRT) ауыстыра міну — жеке көліктен бас тартуға нақты стимул.

Жаяу және велосипед желісі: Үздіксіз тротуарлар, қорғалған веложолақтар, қауіпсіз қиылыстар — «соңғы шақырымды» жеңілдетеді.

Қалаішілік жүк логистикасы: Курьерлік көліктерге уақытша «микрохабтар», офф-пик терезелері, арнайы тоқтау қалталары.

Қоғамдық көлікке басымдық: Метро/трамвай/LRT секілді жоғары өткізу қабілетті бағыттарды кезең-кезеңімен дамыту, тораптық ауысып міну нүктелерін көбейту.

Қалалық дамуды көлікпен ұштастыру (TOD): Метро/станция маңын тығыз, аралас функциялы, жаяуға қолайлы ету — ұзақ сапарларға деген сұранысты азайтады.

Сұранысты баға арқылы басқару: Дұрыс жобаланған тұрақ бағасы және (қажет болса) орталықтағы ақылды жолақы — көлік ағынын тиімді бөледі. Лондон, Стокгольм, Сингапур тәжірибесі осының жұмыс істейтінін көрсетті. Лондон орталығындағы алым кептелісті айтарлықтай азайтса, Стокгольмдағы салық енгізілгеннен кейін қозғалыс бірден төмендеді; Сингапурдың ERP жүйесі ағынды уақыт пен орынға қарай реттейді.  

Баға тетіктері енгізілсе, жеңілдіктер (мүгедектігі бар тұлғаларға, төмен табыстыларға), баламалар (жақсартылған қоғамдық көлік), таза автокөлікке ынталандыру қатар жүруі тиіс.

Қоғаммен ашық диалог: пилоттық учаскелер, түсіндіру науқаны, айқын метрикалар — сенімнің кілті.

Орташа жылдамдық (пик/офф-пик), қоғамдық көлікпен жүретін үлес, жол-көлік оқиғалары саны, ауа сапасының көрсеткіштері (NO₂/PM₂.₅), бордюр кеңістігінің айналымы, кешігу минуттары.

KPI ашық панельде жарияланып, ай сайын жаңарып отырғаны жөн.

Іске асыру картасы (қысқаша)

0-6 ай: бағдаршамды реттеу, автобус жолақтарын пилоттау, тұрақ пен бордюр тәртібін күшейту, жөндеу кестесін үйлестіру.

6-18 ай: Park&Ride хабтары, тарифтік интеграция, қорғалған веложолақтардың үздіксіз желісі, BRT-ның бірінші бағытын іске қосу.

18 айдан кейін: жоғары өткізу қабілетті рельсті жобаларды кезеңдеп енгізу; қажет болса — орталықта ақылды жолақы пилоты.

Экономикалық шығын. Жүргізушілер уақыт жоғалтады, отын артық жағылады.

Экологияға әсері. Кептелістегі көліктерден шығатын газдың көлемі артады.

Адам денсаулығына әсері. Ұзақ уақыт кептелісте отыру күйзеліс тудырады.

Қоғамдық көлікті дамыту. Метро, жеңіл рельсті трамвай (LRT), жедел автобустар (BRT) – үлкен қалалар үшін тиімді шешімдер.

Ақылы тұрақ аймағын кеңейту. Көлікті орталыққа тастап кетуге ынталандыру.

Жұмыс кестесін реттеу. Мемлекеттік мекемелер мен ірі компаниялар үшін әртүрлі басталу уақытын енгізу.

Смарт-жол жүйелері. Бағдаршамды автоматты түрде реттейтін интеллектуалды жүйелер кептелісті 20%-ға дейін азайтады.

Велосипед пен жаяу жүру мәдениетін қалыптастыру. Инфрақұрылымды дамытса, халықтың бір бөлігі көлікті мүлдем қолданбауы мүмкін.

Каршеринг және бірлескен сапар (carpooling). Бір бағытқа баратын адамдардың көлікті бірге қолдануы жолдағы көлік санын азайтады.

Лондон: орталыққа кірген көлік саны мен кептеліс алғаш кезеңде едәуір азайды; жүйе жылдар бойы жаңартылып келеді.  

Стокгольм: алым енгізілгеннен кейін қозғалыс көлемі айтарлықтай төмендеп, ауа сапасы жақсарғаны жарияланды.  

Сингапур (ERP): уақыт пен орынға қарай төлем ағынды тиімді бөлетінін ресми органдар мен зерттеулер көрсетеді.  

Кептеліспен күрес — тек жол салу емес, сұранысты басқару + сапалы балама ұсыну + әділ ереже үштігін қатар іске асыру. Алматы мен Астанада қысқа мерзімді «жылдам жеңістерді» бүгін бастағанда, орта және ұзақ мерзімді жобалардың нәтижесі еселеніп, уақыт, ауа және жүйке үнемделеді. Түпкі мақсат — жылдам әрі қауіпсіз қозғалыс, таза ауа, өмір сапасы жоғары қала.