Қазақ танымындағы жел, қар, боран атаулары
Қара дауыл, қара желҚазақтың танымында жел – қыс пен жаздың қандай болатынын болжайтын синоптиктік хабаршы. Себебі күзде және көктемде жиі соғатын желдің күш-қуаты мен бағытына қарап, халық алдағы жыл мезгілінің жайлы, жайсыз болатынын аңғарып, соған орай қыс немесе жаз қамын алдын ала ойластыратын болған. Осы бір табиғаттың тылсым күші қыс мезгілінде ашуына енсе, дауылға, одан әрі боранға ұласатыны белгілі.
Сондықтан біз күн салқындай бастағанда байқалатын жел атауларын жинақтап ұсындық. Жалпы алғанда тілімізде кездесетін желдің түрлерін топтастыратын болсақ, төрт мезгілге ажыратып көрсетуге болады. Бұдан қазақ тілінде желге берілген атаулардың түрі өте көп екенін аңғарамыз. Демек, жеріміздің табиғи жаратылысы сан түрлі жел бар, ашулы дауылы бар, адам адастырар бораны бар құдіретті күшке ие.
Қара дауыл – екпінді, шаң-топырақты көтерген сойқанды, суық ызғарлы жел.
Қара жел – Жауын-шашынсыз азынап соққан өкпек жел.
Жаяу бұрқасын – ызғары шамалы ғана қарлы жел.
Жібек жел – салқын самал.
Мырза жел – ақырын соққан баяу жел.
Азынау жел – гуілдеп соққан аңқыма жел.
Алтын күрек – оңтүстіктен үзбей соғып, қыстың соңғы қарын күрт ерітетін жылы жел.
Боранды жел – қарды бұрқыратып ұйытқып соғатын ысқырық жел.
Борасын – қиыршықтап борайтын сырғыма жел.
Бұрқасын – жерге түскен қарды суырып соғар бәсең жел.
Дауыл – шаңдатқан, борандатқан, алай-дүлей осқырған жел.
Жатаған жел – төмен, жер бауырлап ескен жел.
Желең жел – сәл-пәл соғатын жел.
Желемік – әлсіз жел. Мұны өлкек, ексім деп те айтады
Жоғары жел – биіктен үйірген жел.
Ексім жел – екпінді, қарқынды жел; өкпек жел.
Ебі жел – шығыстан соғатын жел.
Ебі – қара ебі және ақ ебі болып бөлінеді. Қара ебі жазда, жер қарада, ақ ебі қыста қар ұшырып соғады.
Ескек жел – есе соққан жел.
Еспе жел– желпінді еспек жел.
Зулама жел – іркілмей соғатын екпінді жел.
Көк дауыл – аязды қарлы боран.
Көлденең жел – кесе көлбеу жел.
Қайтыс жел – қарқыны басылған жел.
Қарыма жал – бет қаритын өткір жел.
Қара құйын – топырақ, құм боратқан жел.
Қарсы жел – жүріс бағытқа қарсы соғатын жел.
Қума жел – қуалай соғатын жел.
Өксік жел – ышқынған қатты жел.
Тентек жел – ала құйын есер жел.
Үрме жел – екпіні бір басылып, бір көтеріліп соғар жел.
Үскірік жел – күзгі, қысқа құрғақ, суық жел.
Ызғырық жел – өңменіңнен өтер суық жел.
Ықтырма жел – адамды, малды ықтырып, бет қаратпайтын суық жел.
Ақ жорға
[Боран] Қыстың қаталдығын көрсететін табиғи дүлей күштің бірі – боран. Қарды бұрқыратып, ұйытқып соғатын күшті жел ретінде танылатын боранды қазақ халқы оның дүлей күшіне қарай, ашуына қарай, бағытына қарай, уақытына қарай, ұзақтығына қарай түрліше атайды. Тіліміздегі боранның түрлерін жинақтай келгенде, боранның түрлі мінезді болатынын аңғардық.
Ақ боран – көз ашқысыз, желдете жауған қарлы боран.
Ақ түтек боран – алай-түлей түтеген боран.
Ақ шұнақ боран – бір мезгіл соғатын шыңылтыр аяздағы қарлы боран.
Аққұйрық боран – құрғақ аязды күні қарды ирелеңдете, бұралаңдата соғатын боран.
Ақ жорға – қысқы аязда жоннан ойға қарай соғатын, қарлы бұрқасын, боран.
Алай-түлей түтеген боран – ұйытқыған немесе бората соққан қатты жел.
Алақаншық боран – бір бәсеңдеп, бір ұйытқып соққан боран.
Дауыл боран – осқырған жел.
Долы боран – екіленіп соғатын боран.
Жаяу боран – жаңа түскен үлпек қарды жер бетінен не қатқан қар үстінен үрген еспе боран.
Жөпшеңді боран – кәдімгі боран.
Қара боран – түтеген шаңды аспанға көтеретін боран.
Құм боран – құмды, топырақты суырып, ұйытқи соғатын боран.
Майлы боран – қойны-қонышқа кеулеп соғатын қарлы боран.
Сұрапыл боран – қаруы қатты боран.
Сырғыма боран – қарды үрлеп жер бауырлай соғатын боран.
Тас боран – суырып соққан күші қатты боран.
Тентек боран – бір күшейіп, бір басылып соғатын боран.
Түтек боран – алай-түлей боран.
Ұйтқыма боран – ұйытқи соққан қарлы боран.
Үскірік боран – құрғақ, суық боран.
Ызғырық боран – өңменнен өтер ызғарлы боран.
Ала қанат қар
Аяз бетті қаритын болса, қар ызғары табаннан өтіп, бойды шымырлатады. Дегенмен, қысқы табиғи құбылыстардың ішінде қарға берілген бейнелі этипеттерді жинақтай келгенде, нәзіктік, мамық, сүйкімділік сияқты эстетикалық танымның жоғары болғанын байқадық. Расында да, қар – табиғаттың әсем жаратылысы. Халық түсінігінде де қар жауса ауа тазарып, ауру-сырқау жойылып, жердің құнарлануына ықпал болатынын дәйектейтін деректер көп-ақ. Сондықтан қар халық танымында тазалық, пәктік, нәзіктік нысаны ретінде бейнеленген.
Ақ қар – жаңа жауған тап-таза қар.
Ақша қар – жаңа жауған ұлпа қар.
Ала қанат қар – бір жерде бар, бір жерде жоқ, бір жерде жұқа, бір жерде қалың қар.
Жапалақ қар – түйіршіктері ірі-ірі қар.
Көбік қар – жаңа жауған құрғақ, үлпілдек жұмсақ қар.
Күпсек қар – қалың жауған ұлпа қар.
Үлпілдек қар – өте жұмсақ, үлбіреген жаңа жауған қар.
Күртік қар – нығыздалған, соқталанған қар; қар үйіндісі.
Омбы қар – белуарға дейін қалың түскен күртік қар.
Қасат қар – ұзақ жатқан, қатып қалған қалың қар.
Қиыршық қар – жентектелген түйіршік қар.
Қырбақ қар – жұқа жауған қар.
Қырбық қар – ұшқындап жауған, жұқа қар.
Сонар қар – алғаш жауған қар.
Ұлпа қар – жаңа жауған жұмсақ қар.
Үрме қар – жел үрлеп тығыздап тастаған қар.
Үлпек қар – жеңіл,ұлпа қар.
Кебіс басы қар – жұлықтан аса жауған, тобыққа таяу, кебіс батарлық қар қалыңдығын нақтылайтын халықтық өлшем.
Еспе қар – ақпа, сусымалы, бос, борпылдақ қар.
Сіреу қар – тізеден келер тұтас қар.
Мамық қар – жұмсақ, үлбіреген қар.
Мұздақ қар – үстін мұз торлаған, көкшіл түсті, беті жылтыр сырғанақ қар.
Сүрі қар – ерте түсіп ерімей, қыс бойы қалыңдаған, тозаң топырақ сіңіп беті күлгін тартқан нығыз қар.
Жылбысқа қар – ери жауған қар.
Қыстағы суық – жаздағы ыстық.
***
Үркерлі айдың бәрі қыс.
***
Қыстағы қар жер ырысы.
***
Үркер үйден көрінсе,
Үш ай тоқсан қысың бар.
Үркер іңірде жамбасқа келсе,
Жаз шықпағанда несі бар.
***
Сақырлаған аязда сары қамысты панала.
***
Қаңтар ауса қар тұрмас.
***
Қарға келсе, қатқақ келер.
***
Жаз сайға қонба,
Қыс қырға қонба.
***
Боз қырауда бойыңды көрсет,
Көктем шыға қойыңды көрсет.
***
Қыс қойыңды қопалы жерге қыстат,
Жаз қойыңа жазық жерді жайлат.
[Боран] Қыстың қаталдығын көрсететін табиғи дүлей күштің бірі – боран. Қарды бұрқыратып, ұйытқып соғатын күшті жел ретінде танылатын боранды қазақ халқы оның дүлей күшіне қарай, ашуына қарай, бағытына қарай, уақытына қарай, ұзақтығына қарай түрліше атайды. Тіліміздегі боранның түрлерін жинақтай келгенде, боранның түрлі мінезді болатынын аңғардық.
Ақ боран – көз ашқысыз, желдете жауған қарлы боран.
Ақ түтек боран – алай-түлей түтеген боран.
Ақ шұнақ боран – бір мезгіл соғатын шыңылтыр аяздағы қарлы боран.
Аққұйрық боран – құрғақ аязды күні қарды ирелеңдете, бұралаңдата соғатын боран.
Ақ жорға – қысқы аязда жоннан ойға қарай соғатын, қарлы бұрқасын, боран.
Алай-түлей түтеген боран – ұйытқыған немесе бората соққан қатты жел.
Алақаншық боран – бір бәсеңдеп, бір ұйытқып соққан боран.
Дауыл боран – осқырған жел.
Долы боран – екіленіп соғатын боран.
Жаяу боран – жаңа түскен үлпек қарды жер бетінен не қатқан қар үстінен үрген еспе боран.
Жөпшеңді боран – кәдімгі боран.
Қара боран – түтеген шаңды аспанға көтеретін боран.
Құм боран – құмды, топырақты суырып, ұйытқи соғатын боран.
Майлы боран – қойны-қонышқа кеулеп соғатын қарлы боран.
Сұрапыл боран – қаруы қатты боран.
Сырғыма боран – қарды үрлеп жер бауырлай соғатын боран.
Тас боран – суырып соққан күші қатты боран.
Тентек боран – бір күшейіп, бір басылып соғатын боран.
Түтек боран – алай-түлей боран.
Ұйтқыма боран – ұйытқи соққан қарлы боран.
Үскірік боран – құрғақ, суық боран.
Ызғырық боран – өңменнен өтер ызғарлы боран.
Ала қанат қар
Аяз бетті қаритын болса, қар ызғары табаннан өтіп, бойды шымырлатады. Дегенмен, қысқы табиғи құбылыстардың ішінде қарға берілген бейнелі этипеттерді жинақтай келгенде, нәзіктік, мамық, сүйкімділік сияқты эстетикалық танымның жоғары болғанын байқадық. Расында да, қар – табиғаттың әсем жаратылысы. Халық түсінігінде де қар жауса ауа тазарып, ауру-сырқау жойылып, жердің құнарлануына ықпал болатынын дәйектейтін деректер көп-ақ. Сондықтан қар халық танымында тазалық, пәктік, нәзіктік нысаны ретінде бейнеленген.
Ақ қар – жаңа жауған тап-таза қар.
Ақша қар – жаңа жауған ұлпа қар.
Ала қанат қар – бір жерде бар, бір жерде жоқ, бір жерде жұқа, бір жерде қалың қар.
Жапалақ қар – түйіршіктері ірі-ірі қар.
Көбік қар – жаңа жауған құрғақ, үлпілдек жұмсақ қар.
Күпсек қар – қалың жауған ұлпа қар.
Үлпілдек қар – өте жұмсақ, үлбіреген жаңа жауған қар.
Күртік қар – нығыздалған, соқталанған қар; қар үйіндісі.
Омбы қар – белуарға дейін қалың түскен күртік қар.
Қасат қар – ұзақ жатқан, қатып қалған қалың қар.
Қиыршық қар – жентектелген түйіршік қар.
Қырбақ қар – жұқа жауған қар.
Қырбық қар – ұшқындап жауған, жұқа қар.
Сонар қар – алғаш жауған қар.
Ұлпа қар – жаңа жауған жұмсақ қар.
Үрме қар – жел үрлеп тығыздап тастаған қар.
Үлпек қар – жеңіл,ұлпа қар.
Кебіс басы қар – жұлықтан аса жауған, тобыққа таяу, кебіс батарлық қар қалыңдығын нақтылайтын халықтық өлшем.
Еспе қар – ақпа, сусымалы, бос, борпылдақ қар.
Сіреу қар – тізеден келер тұтас қар.
Мамық қар – жұмсақ, үлбіреген қар.
Мұздақ қар – үстін мұз торлаған, көкшіл түсті, беті жылтыр сырғанақ қар.
Сүрі қар – ерте түсіп ерімей, қыс бойы қалыңдаған, тозаң топырақ сіңіп беті күлгін тартқан нығыз қар.
Жылбысқа қар – ери жауған қар.
Қыстағы суық – жаздағы ыстық.
***
Үркерлі айдың бәрі қыс.
***
Қыстағы қар жер ырысы.
***
Үркер үйден көрінсе,
Үш ай тоқсан қысың бар.
Үркер іңірде жамбасқа келсе,
Жаз шықпағанда несі бар.
***
Сақырлаған аязда сары қамысты панала.
***
Қаңтар ауса қар тұрмас.
***
Қарға келсе, қатқақ келер.
***
Жаз сайға қонба,
Қыс қырға қонба.
***
Боз қырауда бойыңды көрсет,
Көктем шыға қойыңды көрсет.
***
Қыс қойыңды қопалы жерге қыстат,
Жаз қойыңа жазық жерді жайлат.
Айгүл ӘМІРБЕКОВА
