Су тапшылығын жоюдың жолы қайсы?

Қызылорда облысындағы су тапшылығы бірнеше факторлардың кешенді әсерінен туындап отыр.

Арал теңізінің тартылуы – Қызылорда облысы үшін ғана емес, бүкіл Орталық Азия үшін геосаяси және экологиялық апат. Бұл ең басты және ауқымды себеп. Өткен ғасырдың 60-жылдарынан бастап, Әмудария және Сырдария өзендерінің суының ауыл шаруашылығын суаруға жаппай бұрылуына байланысты Арал теңізі қатты тартылды. Қайғылы жайт аймақтың климатына, жер асты суларының деңгейіне және жалпы су балансына кері әсерін тигізді. Жаз мезгілі ыстық әрі құрғақ, қыс суық әрі қарсыз болып келеді. Өз кезегінде, ауыл шаруашылығына залалы келіп, топырақтың тұздануына әкелді.

Арал теңізінің тартылуы негізінен адам әрекетінен туындаған қасірет. Табиғи құбылыс емес, кең ауқымды ирригациялық жобалардың салдары. Жалпы Арал теңізі қалай тартылды?

XX ғасырдың 60-жылдарынан бастап, Кеңес Одағы үкіметі Орта Азиядағы ауыл шаруашылығын, әсіресе мақта мен күріш өндірісін қарқынды дамытуды қолға алды. Аталмыш дақылдар суды өте көп қажет етеді. Осы мақсатта Арал теңізін толтырып тұрған негізгі екі өзен – Әмудария мен Сырдарияның суы масштабты каналдар арқылы егістіктерді суаруға бұрылды.

Ғасыр апаты орын алуының негізгі себептеріне – суды бұру болып саналады. Өзендер суының басым бөлігі ағын су жоғалтудың жоғары деңгейі бар тиімсіз суару жүйелері арқылы егістіктерге бағытталды. Каналдардың көпшілігі қапталмағандықтан, су жерге сіңіп, буланып, діттеген жеріне жетпей жоғалып отырды.

Тиімсіз суару тәсілдері қолданылып, суарудың ескірген және ысырапшыл әдістері пайдаланылды. Бұл судың одан әрі шығынын арттырды.

Сонымен бірге суды көп қажет ететін дақылдар: мақта мен күріш сияқты суды көп тұтынатын дақылдарға басымдық берілді. Нәтижесінде Арал теңізіне келетін су көлемі күрт азайып, оның деңгейі төмендеді. Көлемі кішірейді. Суы тұзданып, қазіргі экологиялық апатқа ұшырады. Міне адамның табиғатқа жасаған ірі әсерінің жарқын әрі қайғылы мысалы. Дей тұрғанмен қазіргі уақытта Арал теңізінің солтүстік бөлігін Кіші Аралды сақтап қалу және оған су жіберу бойынша Қазақстан үкіметі тарапынан белсенді жұмыстар жүргізіліп жатыр, атап айтқанда Көкарал бөгеті салынды.

Сырдария өзенінің су деңгейінің төмендеуі де дабыл қағуға тұрарлық. Себебі Сырдария – Қызылорда облысының негізгі су артериясы. Өзеннің жоғарғы ағысындағы елдерде Өзбекстан, Тәжікстан, Қырғызстан суды қарқынды пайдалану және трансшекаралық су ресурстарын реттеудегі келіспеушіліктер өзеннің Қазақстанға жететін су көлемін айтарлықтай азайтты. Бұған қоса өзен арналарының ластануы мен тұнбалануы да су өткізу қабілетін төмендетеді.

Ауыл шаруашылығындағы суды тиімсіз пайдалану да су тапшылығының негізгі себептеріне әкеп соғуда. Аймақ экономикасының негізі – күріш шаруашылығы. Дәстүрлі суару әдістері, әсіресе егістіктерді толық суға батыру судың көп мөлшерін қажет етеді және оның булануы мен жерге сіңуі арқылы айтарлықтай ысырапқа ұшыратады. Суару жүйелерінің ескіруі мен тозуы да суды тиімсіз пайдалануға себеп болады.

Климаттың өзгеруі де айтарлықтай әсер етуде. Ғаламдық жылыну және климаттың өзгеруі Қызылорда облысындағы жауын-шашын мөлшерінің азаюына және буланудың артуына әкеледі. Бұл да өңірдегі су тапшылығын одан әрі күшейте түседі.

Су тапшылығы Сыр елінің халқы мен экономикасына ауқымды әсер етеді. Атап айтқанда, ауыл шаруашылығының құлдырауына түрткі болады. Яғни тіршілік нәрінің жетіспеушілігінен егістік жерлердің көлемі қысқарып, күріш сияқты негізгі дақылдардың өнімділігі төмендейді. Есесіне ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының шығынға батуына, фермерлердің табысының азаюына және жұмыссыздықтың өсуіне әкеледі.

Халықтың көші-қоны: ауылдық жерлердегі су тапшылығы мен экономикалық қиындықтар жұмыс іздеп, басқа аймақтарға немесе қалаларға көшуге мәжбүрлейді. Бұл ауылдардың бос қалуына және әлеуметтік инфрақұрылымның әлсіреуіне соқтырады.

Экологиялық проблемалардың шиеленісуі де шешуші рөл атқарады. Тұзды топырақ – судың тапшылығынан топырақтағы тұздың концентрациясы артады. Егістік жерлерді жарамсыз етеді. Аралдың құрғаған табанынан көтерілген тұзды шаңды дауылдар да ауыл шаруашылығына және халықтың денсаулығына зиянын тигізеді.

Жайылымдық жерлердің құрғауы мал азығының тапшылығына және мал шығынына әкеледі. Сонымен қатар суға қол жеткізудегі бәсекелестік әлеуметтік шиеленістерге алып келуі мүмкін.

Шаңды дауылдар залалы қандай? Аралдың құрғаған табанынан көтерілген миллиардтаған тонна тұз бен шаң атмосфераға тарап, жергілікті тұрғындардың тыныс алу органдары мен аллергиялық және онкологиялық дерттердің көбеюіне, сондай-ақ, көз ауруларына себеп болады.

Сонымен бірге биоәртүрліліктің жоғалуы – су қоймаларының кебуі балықтардың, құстардың және басқа да жануарлардың мекендеу ортасын жояды. Аймақтың биоәртүрлілігіне үлкен нұқсан келтіреді.

Су тапшылығы мәселесін шешу үшін кешенді және ұзақ мерзімді шаралар қажет. Суды үнемдеу мақсатында заманауи технологияларды енгізуді қажет етеді. Мәселен, тамшылатып суару заманауи технология бойынша суды тікелей өсімдіктің тамырына жеткізеді. Судың ысырабын айтарлықтай азайтады және өнімділікті арттырады. Мемлекеттік қолдау арқылы фермерлерге тамшылатып суару жүйелерін орнатуға субсидиялар мен несиелер беру керек.

Жаңбырлатып суару да суды үнемдеуге мүмкіндік беретін тиімді әдіс. Сонымен қатар күрмеулі түйінді шешудің бірден бір шешімі – суару жүйелерін жаңғырту. Тозған каналдарды жөндеу, бетонды арналарға ауыстыру, суды басқарудың автоматтандырылған жүйелерін енгізу судың жоғалуын азайтады.

Суға төзімді дақылдарды өсіру де климаттық жағдайларға бейімделген және суды аз қажет ететін дақылдарды енгізу ауыл шаруашылығының тұрақтылығын арттырады.

Сырдария өзенінің ағысын реттеу бойынша халықаралық ынтымақтастықтың да берері зор. Орталық Азия елдері арасында су ресурстарын әділ бөлу және тиімді басқару бойынша келіссөздер мен келісімдерді нығайту өте маңызды. Су дипломатиясын жандандыру, бірлескен жобаларды іске асыру және суды басқарудың аймақтық тетіктерін құру қажет.

Сондай-ақ баламалы су көздерін іздеу тиімді. Мысалы, жер асты суларын қолдану таптырмас шешім ретінде қарастыруға болады. Мүмкін болатын жер асты су қоймаларын зерттеп, оларды тұрмыстық және шаруашылық қажеттіліктер үшін пайдалануды қарастыру. Алайда осы ресурстарды ұтымды пайдалану және олардың деңгейінің төмендеуіне жол бермеу маңызды.

Суды тұщыту да тығырықтан шығарады. Теңіз суын тұщыту технологиялары, мысалы, Каспий теңізінен Қызылорда облысы үшін алыс болашақта су көзі ретінде қарастырылуы мүмкін. Бірақ ол қымбат әрі энергияны көп қажет ететін үдеріс.

Сонымен бірге өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдық суларды тазартып, оларды техникалық қажеттіліктерге немесе ауыл шаруашылығына қайта пайдалану су ресурстарын үнемдеуге ықпал етеді.

Мүмкін болатын шешу жолдарына экологиялық қалпына келтіру жобалары да ыңғайлы. Аралдың солтүстік бөлігін Кіші Аралды сақтап қалу және оның экожүйесін қалпына келтіру бойынша жұмыстарды жалғастыру өзекті. Аралдың құрғаған табанына тұзды ұстайтын өсімдіктер отырғызу шаңды дауылдардың алдын алуға көмектеседі.

Егіс алқаптарын лазермен тегістеу судың біркелкі таралуын қамтамасыз етеді және су шығынын азайтады. Суды топырақта ұзақ ұстауға көмектесетін аквагельдерді пайдалану.

Күріштен басқа, суды аз қажет ететін дақылдардың (мысалы, мақсары, жоңышқа, күздік бидай) үлесін арттыру арқылы ауыл шаруашылығын әртараптандыру да тиімді. Су ресурстарын басқаруда және ауыл шаруашылығын дамытуда ғылыми зерттеулерді қолдану, білікті мамандарды даярлау мен суды үнемдеудің маңыздылығы туралы халық арасында түсіндіру жұмыстарын жүргізу өз жемісін береді деген үміт мол.

Қызылорда облысының болашағы су ресурстарын ұтымды басқаруға және жаңа технологияларды енгізуге тікелей байланысты. Ол тек облыстың ғана емес, бүкіл Орталық Азия аймағының экологиялық қауіпсіздігі үшін де маңызды.

Қазақстан үкіметі су тапшылығы мәселесін шешу үшін бірқатар бағдарлама мен жобаларды іске асырып келеді. «Сырдария өзенінің арнасын реттеу және Арал теңізінің солтүстік бөлігін сақтау» жобасы Қызылорда облысы үшін үлкен маңызға ие. Оның бірінші кезеңі аясында Көкарал бөгеті салынды. Кіші Аралдағы су деңгейін көтеріп, балық шаруашылығының дамуына мүмкіндік берді. Жобаның екінші кезеңі де жоспарланған. Ол Сырдария өзенінің су өткізу қабілетін арттырып, суды тиімдірек пайдалануға бағытталған.

«Нұрлы Жол» және «Жол картасы» сияқты мемлекеттік бағдарламалар аясында су шаруашылығы инфрақұрылымын жаңғырту, суару жүйелерін қайта қалпына келтіру және жаңа су үнемдеу технологияларын енгізуге бағытталған жобалар жүзеге асырылуда.

Ауыл шаруашылығындағы субсидиялау жүйесі де бар. Онда мемлекет фермерлерді су үнемдеуші технологияларды енгізуге ынталандыру үшін субсидиялар бөлуде. Су кодексі және басқа заңнамалық актілер бойынша су ресурстарын басқаруды реттейтін нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру жұмыстары жүргізілуде.

«Нұрлы Жол» және «Жол картасы» мемлекеттік бағдарламалардың Қазақстандағы, соның ішінде Қызылорда облысындағы су шаруашылығы инфрақұрылымын жаңғыртуға және суды үнемдеу технологияларын енгізуге қосқан үлесі өте зор. Бұл бағдарламалардың әрқайсысының бағыты мен іске асырылу механизмдері әртүрлі.

Дегенмен аталған бастамалардың тиімділігін арттыру үшін жүйелі мониторинг, қаржыландырудың тұрақтылығы және халықпен кері байланыс орнату маңызды. Жобалардың іске асырылу барысын ашық көрсету және олардың нақты нәтижелерін бағалау қажет.

«Нұрлы Жол» мемлекеттік бағдарламасы – инфрақұрылымды дамытудың локомотиві іспеттес. Қазақстанның 2015 жылдан бастап іске асырылып келе жатқан, елдің экономикалық өсімін қамтамасыз етуге бағытталған ауқымды инфрақұрылымдық даму жобасы. Ол тек көлік-логистикалық инфрақұрылымды ғана емес, сонымен қатар тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, энергетиканы және су шаруашылығын да қамтиды.

Су шаруашылығы бағытындағы негізгі міндеттеріне сумен жабдықтау және су бұру жүйелерін жаңғырту кіреді. «Нұрлы Жол» аясында Қазақстанның әр өңіріндегі, соның ішінде Қызылорда өңіріндегі елді мекендердегі тозған су құбырлары мен кәріз желілерін жөндеуге және жаңаларын салуға басымдық берілді. Өз ретінде халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету және су жоғалуын азайту үшін аса маңызды болды. Ескірген құбырлардың шіруі мен жарылуы судың жерге сіңуіне әкеліп, орасан зор шығынға ұшырататын.

Гидротехникалық құрылыстарды қалпына келтіруде бөгеттер, су қоймалары, магистральдық және тарату арналары сияқты гидротехникалық нысандардың физикалық тозуы олардың тиімді жұмыс істеуіне кедергі болады. «Нұрлы Жол» арқылы осындай нысандарды күрделі жөндеуден өткізу, модернизациялау және қауіпсіздігін арттыру жұмыстары жүргізілді. Судың егістік жерлерге уақытылы және жеткілікті мөлшерде жетуін қамтамасыз етеді.

Су ресурстарын тиімді басқару жүйесін енгізуде бағдарлама шеңберінде су ресурстарын есепке алудың заманауи автоматтандырылған жүйелерін, суды бөлу мен таратудың тиімді механизмдерін пайдалануға басымдық берілді. Бұл судың ысырабын азайтып, оны рационалды пайдалануға мүмкіндік туындайды.

Қызылорда облысы үшін маңызына тоқталсақ, су тапшылығынан ең қатты зардап шегетін аймақ болғандықтан «Нұрлы Жол» бағдарламасының су шаруашылығына бағытталған жобаларының маңызы ерекше. Атап айтқанда, Сырдария өзенінің арнасы бойындағы суару жүйелерінің жаңғыртылуы, су жинау және тарату каналдарының реконструкциясы күріш шаруашылығының тұрақтылығын сақтауға және аймақтағы ауыл шаруашылығының дамуына тікелей әсер етті.

«Жол картасы» – экономикалық дағдарыс кезеңдерінде жұмыспен қамтуды және халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуды көздейтін жедел шаралар кешені. «Жол картасы» бағдарламалары әртүрлі жылдары іске қосылып, нақты мәселелерді шешуге бағытталған. Олардың аясында инфрақұрылымдық жобалар, соның ішінде су шаруашылығына қатысты шағын және орта жобалар да жүзеге асырылды.

Су шаруашылығы бағытындағы үлесі мол. «Жол картасы» бағдарламаларының басты мақсатының бірі – жұмыссыздықты азайту. Су шаруашылығы нысандарын жөндеу, каналдарды тазалау, құдықтарды қазу және су құбырларын жүргізу сияқты жұмыстар арқылы жергілікті халық үшін уақытша немесе тұрақты жұмыс орындары ашылды. Әсіресе ауылдық жерлердегі жұмыссыздық мәселесін шешуге көмектесті.

Ауылдық елді мекендердегі су мәселесі оңтайлы кезең кезеңімен шешілді. «Жол картасы» аясында шалғайдағы ауылдарды ауыз сумен қамтамасыз етуге бағытталған жобаларға басымдық берілді. Жаңа су құбырларын тарту, ескі су жүйелерін жөндеу және су тазарту қондырғыларын орнату арқылы жүзеге асырылды.

«Жол картасы» ауқымды «Нұрлы Жол» сияқты ірі жобалардан бөлек, жергілікті деңгейдегі, тез әрі тиімді іске асыруға болатын шағын жобаларға көбірек көңіл бөлді. Мысалы, ауыл ішіндегі арық жүйелерін реттеу, шағын тоғандарды тазалау жұмыстары.

Қызылорда облысындағы ауылдық елді мекендердегі су мәселесін шешуде, әсіресе халықты жұмыспен қамту арқылы әлеуметтік тұрақтылықты арттыруда «Жол картасы» өз септігін тигізді. Су тапшылығынан зардап шегетін ауылдардағы инфрақұрылымдық жобалар тек су мәселесін ғана емес, сонымен қатар халықтың табысын арттыруға да ықпал етті.

Су үнемдеу технологияларын енгізудегі рөлі де орасан. Екі бағдарлама да су шаруашылығы инфрақұрылымын жаңғырту арқылы су үнемдеу технологияларын енгізуге жанама және тікелей ықпал етті.

«Нұрлы Жол» сияқты бағдарламалар арқылы бөлінген қаржыландыру аясында ауыл шаруашылығы министрлігі арқылы фермерлерге тамшылатып суару және жаңбырлатып суару жүйелерін сатып алуға субсидиялар бөлінді. Осы арқылы суды 30-дан 70 пайызға дейін үнемдеуге мүмкіндік береді.

Суару жүйелерін жаңғырту ісі өз нәтижесін берері сөзсіз. Арналарды бетонмен қаптау, дренаждық жүйелерді жөндеу, суды автоматты түрде есептейтін және басқаратын жүйелерді орнату – суды тиімді пайдалануға бағытталған маңызды қадамдар.

Ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды қолдау бойынша бірқатар жұмыс атқарылды. Бағдарламалар аясында су үнемдеу технологияларын зерттеуге және оларды өндіріске енгізуге бағытталған ғылыми жобаларға да гранттар бөлінді.

«Нұрлы Жол» және «Жол картасы» мемлекеттік бағдарламалары Қазақстанның, соның ішінде Қызылорда облысының су шаруашылығы саласындағы өзекті мәселелерді шешуде маңызды рөл атқарды. Олар инфрақұрылымды жаңғырту, халықты сапалы сумен қамтамасыз ету, суды тиімді пайдалану технологияларын енгізу және жұмыспен қамту арқылы аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуына оң әсерін тигізді. Алайда су тапшылығы мәселесінің күрделілігін ескерсек, осы ретпен маңызды шараларды үзбей жалғастыру қажет.

Қызылорда облысындағы су тапшылығы мәселесі – күрделі және көп қырлы проблема. Оны шешу үшін тек мемлекеттік бағдарламалар ғана емес, сонымен қатар халықаралық ынтымақтастық, ғылыми-инновациялық тәсілдерді қолдану және халықтың суды ұқыпты пайдалану мәдениетін қалыптастыру қажет-ақ. Бұл бағыттағы кешенді жұмыстар ғана аймақтың тұрақты дамуын қамтамасыз ете алады.