Әуелі аутизм деген не? Соған тоқталайықшы. Жалпы аутизм – мидың даму ерекшелігіне қатысты ұғым. Бір сөзбен айтқанда әлеуметтік дағдылар бұзылған жүйке жүйесінің бұзылуы. Бұл термин қайдан пайда болды дейсіз ғой. Виртуалды аутизм ұғымын Мариус Замфир есімді ғалым енгізген. Ол балалардың екі бақылау тобын, яғни 62 балаға зерттеу жүргізіп, көңіл көншітпейтін қорытындыға келеді. Ол нысаналы топпен жұмыс істеу барысында компьютер, теледидар немесе планшет экранына 4 сағаттан астам қараған балалардың дамуында артта қалушылық болатындығын аңғарған. Мұндай дертке шалдыққандардың белгілерін ғалым кәд­уілгі классикалық аутизмге ұқсатады. Өйткені әлгі балалар нашар сөйлеп, бірдей қимылдар мен сөздерді ғана қайталап, көзге қарамаған. Сондай-ақ олардың бойындағы барлық белгілер аутисттерге ұқсаған. Жүргізілген осы зерттеуден соң, ғаламда цифрлық аутизм – ақпараттық технологиялардың әсерінен тірі қарым-қатынас дағдыларын жоғалту деген түсінікті қалыптастырды.

Мамандар бұл аурудан айығу тек гаджеттерден бас тартқанда ғана мүмкін екендігін айтады. Сондай-ақ, балалармен тікелей қарым-қатынас орнатып, олармен ойнағанда ғана алдын алуға болады-мыс. Бірақ бүгінгідей қарбалас заманда ата-ананың балаға 24/7 көңіл бөліп, онымен байланыс орнатуы мүмкін еместей көрінеді. Әрине, балалардың арасында осындай аурудың белең алып жатқанына ата-ананы не қоғамды кінәлау оңай. Бірақ бұл құбылыс үлкендердің арасында көрініс тауып жатқандығын да айту керек. Бұрын адамдар ақпарат алмасуды бір-бірімен тікелей қарым-қа­тынас орнату ар­қылы құратын болса, ал қа­зір виртуалды өмір­ге еніп кеткен. Содан да болар қазір адамдар керегін интернеттен алып, бір-біріне жат болып бара жатқан ке­ра­ғар за­манға тап болды. Бір-бірімен ара­ласпау өз алдына бөлек әң­­гіме. Ең сорақысы адамдар мылқаудың күйін кешіп жүр. Қалай дейсіз ғой, олар өзара әңгіме­лесуден қалып барады. Бұған біздің күнделікті өміріміздегі көріністер айқын дәлел. Қай жерде, қай ортада болмасын, ол автобус, дүкен не жұмыс орны болсын бәрі телефонға тел­мірген. Өзара байланыс жоқ. Бірақ бұл аурудан айығуға болады. Егер гаджеттен бас тартса. Фран­­цуз ға­лым­дары осындай тұжырым жасапты. Олар өздері жүргізген сына­мада кейбір балаларды гад­жеттен 1 айға алыс­татып, ке­йін олар­дың аутизм бел­гі­лерінен айыққандығын анықтаған.

Шыны керек, бұл мәселе тек шетел­діктерге ғана емес, еліміз үшін де ең өзекті. Бүгінде отан­дық психиатрлар «Баланың жанын ауыртпай, теле­фоннан қалай ажыратуға болады?» деген әдістемелік құрал әзірлеуге кірісіп кеткен. Оған бірден бір себеп – компьютерлік ойындарға үйір балалардың көбеюі болып отыр. Өйткені мұндай балалардың көпшілігінің ортадан шектеліп, ойлау қабілеттерінің дамуы тежеле бастағаны байқалған. Егер әдістемелік құрал қолданысқа енсе, соның көмегімен аурудың алдын алу әбден мүмкін. Мамандар солай сендіреді. Бірақ бұған түбегейлі сену қиын. Өйткені цифрлық технология өміріміздің бір бөлігіне айналды. Кейбір ата-аналар да бұл дерттен толық айығу мүмкін емес дегенді алға тартады.

– Қазір технология күн санап, көз ілес­тірместен дамып жатыр. Күнде цифрлық технологияның бір жемісімен танысып жатырмыз. Әйтсе де оның барлығын жақсы деп айта алмаймын. Өйткені, осы шығып жатқан гаджеттер, түрлі цифрлық құрылғылар – балалар арасындағы аутиз­мнің артуына негіз болып отыр. Бұл қоғамның, қала берді ата-ананың қателігі. Әрине, бәрін ата-анаға жаба салу оңай шығар. Бірақ заман сондай болып тұрса, оған ештеңе істей алмайсың. Қым-қуыт тірлік баламен үнемі байланыста болуға мүмкіндік бере бермейді. Бұл ақталу емес, әрине. Өзімнің де басымнан өткен жайт. Балам жылағанда жұбансын деп қолына телефон бере салатын сәттерім аз болмады. Барлық ата-ана да солай жасайды. Адам қай кезде де жағдайдың салдарын ойлап жатпайды ғой. Бәрі болған соң барып, «аһ» ұратын қанда бар әдет емес пе?! Бірақ бүгін мұн­дай әдеттерден арылмасақ бол­майды. Өйт­кені смарт­­фон бала­лардың санасына кәдімгідей соққы беруде. Қа­зір­ден олармен қарым-қатынасты қолға алып, оларға ба­рын­ша кө­ңіл бөл­месек, өкі­ніш өзегі­мізді өртемесіне кепілдік жоқ, – дейді кент тұр­ғыны Асыл Бақытқызы.

Біз аутизм бала гаджетпен оңа­ша қалғанда ғана дамиды деген түсі­нікке алданып жүрміз. Шындығында бұл ауру анасы бала­сының дам­уының ал­ғашқы ке­зең­дерінде «бай­­ла­ныста болмаған» кезеңінде де дамитын көрінеді. Психолог мамандар солай дейді.

– Көп ата-аналар цифрлық аутизм тек баланың теле­фонға тәуел­ділі­гінен туындайды деп түсінеді. Бірақ бұл олай емес. Смартфонның үлесі көп болғанымен, белгілі бір дәрежеде ата-ананың көңіл бөлмеуінің әсері де болатынын білуіміз керек. Білесіз бе, бала қай кезде оқшауланады. Өзі өмір сүретін ортада өзіне көңіл бөлінбегенде, назар аударылмағанда. Олар соны сезгенде ғана жалғыздыққа ұмтылады. Соның салдарынан оның бо­йында ашушаңдық, мазасыздық, шектен тыс белсенділік байқала бастайды. Ал бұл белгілер арнасынан асқанда ата-аналар түсініксіз жағдайға тап болдық деп, не істерін білмей дал болады. Мұндай жағдайда әуелі баланы мейірімге бөлеу маңызды екенін ұмытпау керек. Сондай-ақ оған мамандардың арнайы ем-шараларын жүргізуіне мүмкіндік беру қажет. Көбіне ата-аналар «Бала өзімен өзі ойнап жүр, қайтер дейсің? Бұл уақытша құбылыс немесе мұныкі еркелік қой» деп, көп нәрсеге көз жұма қарайды. Бұл үлкен қателік. Мұндай немқұрайлылық баланың телефонға тәуелділігін арттырып, аутизмнен айықпауына жол ашуы мүмкін. Сондықтан балаға смартфон берерде абай болғанымыз жөн, – дейді психолог маман Зарина Сағындық.

Цифрлық аутизм – бұл ерте жастағы цифрлық шамадан тыс жүктемемен байланысты балалардың дамуындағы мүлдем жаңа мәселе. Бірақ бүгінде Қазақстанда бұл жағдай ауру ретінде тіркелмейді. Бірақ солай екен деп, бұл мәселеге ат үсті қарауға болмайды. Өйткені балалардың денсаулығы бә­рінен маңызды. Сондықтан сәбилерімізді смарт­фонға тәуелді етпей, назарын барынша жақсы жаққа бұруға бағыт алайық.