Қазақстандағы көше дәретханалары: мемлекет мәселені шешті ме?
Жалпы, 2025 жылға қарай Үкімет мектептердегі көшедегі дәретханалардың бәрін түбегейлі жабуды мақсат етіп отыр.
Фото: PixabayТәуелсіздік алғаннан бері елімізде әлі толық шешімін таппай келе жатқан әлеуметтік мәселелердің бірі – көше дәретханаларының жайы. Қалалардағы қоғамдық әжетханалардың тапшылығы, ауылдардағы ауладағы шұңқырлы дәретханалар – жұртшылықтың көңіліндегі түйткіл. Әсіресе мектептер мен ауруханалар секілді мекемелерде ішкі санитарлық тораптың болмауы ұят құбылыс саналады. 2019 жылы Жамбыл облысы Тараз қаласында орын алған жан түршігерлік оқиға бұл проблеманы өткір көтерді. 12 жастағы мектеп оқушысы оқу ғимаратынан тыс орналасқан дәретханаға барған кезде сырттан кірген қылмыскердің зорлық-зомбылығына ұшырады. Тергеу барысында белгілі болғандай, аталмыш мектептің ішінде жалғыз дәретхана бар болғанымен, ол көбіне жабық тұратындықтан балалар даладағы ескі әжетханаға баруға мәжбүр болған. Ата-аналар мектеп басшылығын және жауапты мекемелерді осы үшін қатаң жазалауды талап етті. Бұл оқиға бүкіл елге сабақ болды. Сол жылы Қазақстан Президенті «мектептерде даладағы дәретханалар – ұят жағдай, оны тез арада түзету керек» деп мәлімдеп, Үкіметке нақты міндеттер жүктеді.
Сол кезден бастап, әсіресе білім беру мекемелеріндегі санитарлық тораптарды жаңарту шаралары қарқын алды. Ресми деректерге сүйенсек, 2020 жылдың басында ел мектептерінде 2 700 сыртқы дәретхана болған. Ұлттық жоспарда 2021 жылдың 1 қыркүйегіне дейін барлық мектеп аула дәретханаларын жойып, жылы (ішкі) дәретханалармен жабдықтау көзделді. Нәтижесінде 2021 жылдың басында сырттағы әжетханалар саны 148-ге дейін азайды. 2021 жылдың алғашқы тоқсанында тағы 13 мектепте ішкі санитарлық торап салынды. Дегенмен, сол кезде де еліміз бойынша 135 мектепте әлі аула дәретханасы бар еді. Олардың басым бөлігі Түркістан (98 мектеп) және Алматы облыстарында орналасқан, сондай-ақ ШҚО, БҚО, Қарағанды облыстарының кейбір аудандарында бұл жұмыс кешеуілдеп қалған болатын. 2021 жылдың ортасында есепке қарағанда, 1381 мектепте сыртқы дәретханалар толық жабылды, 396 мектепте жақын арада жабу жоспарланған, алайда 854 мектепте мәселе әлі ашық қалды. Бұл негізінен алыс ауылдардағы шағын мектептер еді. Сонымен бірге Түркістан облысында 4-5 жастағы балалары ауладағы дәретханаға барады деп тіркелген 199 балабақша бар екені анықталды. Бұл сандар еліміздегі ауылдық аймақтарда инфрақұрылымның әлі де әлсіздігін көрсетеді.
Тараздағы оқиғадан кейін Білім және ғылым министрлігі мектеп ішіндегі дәретханаларды шұғыл орнату бағдарламасын қолға алды. 2019–2020 жылдары жүздеген мектепке жаңа санузелдер салынып, су мен кәріз жүйесі тартылды. Соның арқасында 2022 жылға қарай мектептердегі сырттағы әжетханалар саны едәуір қысқарды: тек 50 шақты мектепте ғана қалғаны айтылды. Алайда кей жерлерде формальды түрде ішкі дәретхана салынғанмен, іске қосылмағаны анықталды. Кейбір мектептерде жылы санитарлық торап болғанымен, су тартылмаған немесе есігі жабық тұрады екен. Мұндай кемшіліктерді қоғам белсенділері видеоға түсіріп әшкерелеп отырды. Мысалы, 2023 жылы әлеуметтік желіде Алматы облысы Қызылшекара ауылындағы мектепте ішкі дәретхана «тексеру үшін» ғана ашылып, оқушылар негізінен сырттағы ескі лашықты пайдаланады деген видео тарады. Мектептің жоғарғы қабатындағы жаңа туалет тек комиссия келгенде уақытша ашылып, кейін құлыпталып қалады, ал күнделікті оқушылар ауладағы санитарлық талапқа сай емес кепе-қорапшаны қолданады. Бұл фактілер жұртты тағы дүр сілкіндірді – жауапты органдар мұндай «көзбояушылықпен» күресуге уәде берді.
Жалпы, 2025 жылға қарай Үкімет мектептердегі көшедегі дәретханалардың бәрін түбегейлі жабуды мақсат етіп отыр. Ағымдағы жылы Оқу-ағарту министрі Ғани Бейсембаев жергілікті әкімдіктерге мектеп ауласындағы барлық ескі дәретханаларды бұзуды тапсырды. Министрдің айтуынша, жылы туалеті бола тұра, кей мектептер әлі күнге сыртқы дәретхананы «консервациялап» сақтап, пайдаланып келген. Енді 2025 жылдың соңына дейін бірде-бір мектепте даладағы туалет қалмауы тиіс – бұл мәселеге нүкте қою міндеті тұр. 2025 жылы тамыздағы дерек бойынша ел аумағында 194 мектептің ауласында әлі де ескі туалет тұр, оларды толық алып тастау жұмыстары жүруде. Осылайша, білім ордалары бойынша мәселе шешілуге жақын. Ал ауылдардағы жеке тұрғын үйлер мен шағын мекемелерде жағдай қалай? Өкінішке қарай, ол жақта мәселе күрделірек. Ұлттық статистика бюросының мәліметіне сүйенсек, 2021 жылы Қазақстандағы бүкіл дәретханалардың 54,2%-ы ғана орталық кәрізге қосылған екен. 20,3%-ы жеке септик жүйесін қолданады (аулада құдық-шұңқыр, бетон сақина арқылы сүзу сияқты). Ал қалған 33%-ы әлі күнге қарапайым қазылған шұңқыр үстіне салынған ағаш дәретханаларға тиесілі. Яғни, әр үш отбасының бірі заманауи санитарлық жағдайдан тыс, ескі әдісті пайдалануға мәжбүр. Бұл – судың ластануы, тұрмыстық қолайсыздық, жұқпалы аурулардың қаупі тұрғысынан үлкен проблема деген сөз.
Қалаларда халық көп жиналатын орталықтарда, саябақтар мен базарларда заманға сай қоғамдық әжетханалар саны әлі жеткіліксіз. Мысалы, елорда тұрғындары Көкшетау қаласындағы жағдайды айтып, «Орталықта әжетхана жоқ, туристерге ұят» деп шағымданған болатын. 2023 жылғы мәлімет бойынша Қазақстанда кемі 500 қоғамдық дәретхана жетіспейді екен. Көптеген саябақ, жаяу жүргінші аймақтарында адамдар амалсыз бұрыш-бұрышты паналап, ұятқа қалады. Мәселен, Көкшетауда екі әйел сыртта дәрет сындырғаны үшін айыппұл төлеген оқиға талқыланды, тұрғындар «Қайтеміз, қалада туалет жоқ» деп наразылық білдірді. Алматы мен Астана секілді мегаполистердің өзінде бұл түйткіл толық шешілмеген – үлкен саябақ, жәрмеңке өткізетін орындардың айналасында стационарлық дәретханалар аз. Мысалы, Алматыдағы «Көлсай», «Қайыңды» көлдеріне немесе Шарын шатқалына баратын туристер ең алдымен таза дәретхана табудың қиындығын айтып, жиі шағымданады. Жол бойындағы сервис нысандарында жағдай тіпті көңіл көншітпейді: 618 ресми трасса бойы демалыс алаңының тек 63-інде ғана санитарлық торап бар екен, бұл небәрі 10%-ы ғана. Туристік бағыттарда қарастырылған модульдік әжетханалардың өзі кей тұста жарамсыз халге түскен, күтіп-ұсталмаған. Шетелден келген саяхатшылар жол бойындағы кір әрі сасық дәретханаларды көріп, Қазақстанның мәдени деңгейіне теріс пікір қалыптастыруы ғажап емес. Отандық туризм индустриясын дамытудың басты кедергілерінің бірі де осы – «турист тартып, дәретхана көрсете алмау» синдромы деп те әзілдейді қоғам белсенділері.
Мемлекет бұл бағытта бірнеше бағдарлама қабылдаған. 2019 жылы Мәдениет және спорт министрлігі туристік жерлерге 1000 санитарлық торап орнату жоспарын жариялады. Алайда ол жобадағы әр биотуалет 23 миллион теңге тұратыны, оны күтіп-ұстауға ай сайын 1 миллион теңгеге дейін бюджет қаражаты жұмсалатыны белгілі болғанда, қоғам наразылығы туындады. Қымбат «әжетхана революциясы» халық қарсылығына ұшырап, тоқтап қалды. Оның орнына 2022 жылы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі 2025 жылға дейін 297 санитарлық-гигиеналық торап орнатубағдарламасын іске қосты. Бұл жоба аясында ұлттық стандартқа сай, бірыңғай үлгідегі модульдік дәретханалар республикалық трассалар мен туристік кластерлерде кезең-кезеңмен қойылуда. 2023 жылы 25 жаңа санитарлық торап ашу жоспарланған. Сонымен бірге, жыл сайын ескірген 100 дәретхана бұзылып, орнына жаңасы салынатыны хабарланды. Мемлекет кәсіпкерлерді бұл іске ынталандыру үшін биотуалет орнатқандарға ай сайын 83 мың теңге көлемінде субсидия төлейді екен. Дегенмен жергілікті кәсіп иелері «бұл сома шығынды толық жаппайды» деп отыр. Осы ретте, сарапшылар мәселені шешуде жай объект салу аз, оны үздіксіз күтіп ұстау, тазалықты бақылау маңыздыдейді. Өкінішке қарай, кей жерде орнатылған жаңа тораптар қараусыз қалып, тез істен шығып жатыр. Мұның себебі – жауапкершілік пен қадағалау кемшілігі және халықтың өзі де қоғамдық мүлікке салғырт қарайтындығы. Мәдениеті дамыған елдерде ақы төленетін туалеттерде тұрақты күзетші отырмаса да, көпшілік өзінен кейін тазалық сақтап шығады. Бізде, керісінше, «анонимді мәдениет» қалыптаспай тұр: кім көрінбесең, шашып кету қалыптыдай. Бұл да жалпы қоғам мәдениетінің көрсеткіші екені айтылып жүр.
Көше дәретханалары тақырыбы әлеуметтік желілерде талай мәрте қызу талқыланған. Жұртшылық көбіне «Дамыған 50 елге ұмтыламыз дейміз, ал қарапайым дәретхана мәселесін шеше алмау ұят» деген пікір білдіреді. Мысалы, 2023 жылы жарияланған Stan.kz мақаласына пікір қалдырғандар елдің туризмдегі беделі санитариядан басталатынын жазған. Сарапшылар да дәретхана – тек тұрмыстық деталь емес, «қоғам денсаулығы мен мәдениетінің көрсеткіші» деп атап өтті. Билік бұл мәселені түбегейлі шешуге бірнеше рет уәде беріп, қадамдар жасап келеді, алайда нәтиже баяу. Халық қалаулыларының айтуынша, түрлі бағдарламалар қабылданғанымен, жергілікті орындарда орындалуы ақсап жатады. Биыл Мәжілісте «халықты қинаған дәретхана жоқтығын жою керек» деген үндеу тағы естілді. Депутаттар туристік аумақтарда биодәретханаларды жедел орнатуды, ірі қалаларда коммуналдық қоғамдық әжетханаларды көбейтуді ұсынды. Сондай-ақ барлық мектептер мен балабақшаларда жылы санитарлық тораптар толық қамтамасыз етілгенін тұрақты бақылауда ұстау қажеттігі айтылды.
Қорыта айтқанда, Қазақстанда көше дәретханаларының мәселесі біршама шешілгенімен, әлі де толық еңсерілген жоқ. Мектептер мен мемлекеттік мекемелер бойынша айтарлықтай ілгерілеу бар – жүздеген білім ордасы мен балабақша заманауи санитарлық жағдайға қол жеткізді. Бірақ ауылдағы жеке секторда, трасса бойы қызмет көрсету нысандарында және туристер ағылатын өңірлерде кемшіліктер сақталуда. Халық тұрмысының мәдениеті мен денсаулығы үшін қарапайым дәретхана да үлкен мәнге ие екенін түсінген жөн. Бұл мәселені шешу үшін инфрақұрылымға инвестицияны арттырумен қатар, халықтың санасын да өзгерту керек – қоғамдық мүлікке ұқыптылық, тазалыққа жауапкершілік қалыптасқанда ғана «дәретхана» деген ұят сөз ұлт мәдениетінің бетіне дақ болудан қалады.
