Шуданың шипасы
Сайын сахараның құмды шөлінде маң-маң басып келе жатқан маңғаз жануар, төрт түліктің төресі түйені көбіміз көргенімізбен, оның емдік қасиеті молын бағамдай бермейміз. Бұдан 4-5 мың жыл бұрын қолға үйретілген түйелердің арғы тегі-жабайы түйелер саналады.
Түйе – денелі, жолға шыдамды малдың бірегейі. Күшіне, төзімділігіне қарай халық оны «Қара жердің кемесі» атаған. Ықылымнан шөлді-тұзды аймақтардың табиғат жағдайларына жақсы бейімделген, аптап ыстықтарда апта бойына сусыз тіршілік ете алатын түлікті ұзақ уақыт күш көлігі ретінде пайдаланған. Ол қолайсыз табиғат жағдайларында өркешіндегі майы, кеудесі, табаны, шынтағы, тізесіндегі қажау сүйелдерінің арқасында ыстық жерде, құмда кедергісіз жүре алатын қыста қолда бағуды, сапалы азықтандыруды және қораны керек етпейтін биологиялық қасиетімен ерекшеленеді.
Тарихта «Ұлы Жібек жолы» атауымен қалған ежелгі Қытайдан Жерорта теңізіне дейінгі керуен тарихы дәл осы «Ойсылқара» төлімен тікелей байланысты. Тағы бір деректе Самарқан саудагерлерінің сапарға Жібек жолы арқылы 30 мың түйемен шыққандығы жазылған.
Қазақ халқы да түйе малын ерекше қадірлеп, қастерлеген. Сөзімізге ауыз әдебиетінде кездесетін «Түйесі бардың – киесі бар», «Көтерем деп түйеден безбе – салтанатың емес пе? Тебеген деп биеден безбе – қос қанатың емес пе?» деген жолдар осығанайғақ. Тағы бір айта кетерлігі, түйе түлігін қастерлеп «ұлық» десе, түйешіні «ұлық баққан» деп құрметтеп, оған көпшілік жиналған жерде төрден орын берген. Бұл сауда-саттықты мандытпаған жұртқа түйе жүк көлігі ретінде ғана емес, төрт түлікте болатын жақсы қасиеттердің бәрі бойынан табылғандығымен даралағандығы даусыз. Еті, шудасы, сүтінің пайдасын ертеден білген қазақ оларды құнарлы азық, пайдалы өнім, емдік құрал ретінде мол пайдаға асыра білген. Ғалымдардың айтуынша, бір түйенің нәрлілігі 15 қойдың беретін өніміне тең.
Түйе шаруашылығында бағалы өнім – жүн ең пайдалы, табиғи таза өнімге жатады. Оның 85 проценті таза, бағалы түбіт. Сондықтан әртүрлі табиғи жүндер арасында өзінің технологиялық қасиеттері бойынша жетекші орын алады. Қылшықты қой жүніне қарағанда түйе жүнінде мамығы көп, өлі түгі және шайыры жоқ. Түйеден өндірілетін жүн өз сапасына байланысты өте жоғары бағаланады. Түйе жүні өнеркәсіп үшін таптырмайтын шикізат болып табылады. Бұл жүннен тоқылған матаға, затқа шетелдіктер тарапынан сұраныс та көп. Ол мықтылығы, жеңілдігі және жұмсақтығымен де ыңғайлы. Түйе жүнінен тоқылған орамал, кеудеше, шұлық суық өткізбейді, ал одан дайындалған күпілер жиырылып қалмайды.
Түйе жүні түбіт, аралық қылшық, жай қылшық, шуда болып бөлінеді. Осының ішінде шуданы емдік құрал ретінде халық жиі пайдаланған. Оның буын, құяң, бүйрек аурулары, радиация сәулелеріне қарсы қасиеті ғалымдарды әлі таң қалдырып келеді.
Дәстүрлі ем-шараларда бала көтермеген әйелдер түйенің бақайшақ майын алып, оған түбіт жүнін шылап қойса, бала көтеруге ықпалын тигізеді деген нанымда болған. Түйе жүнінің түбітін, шудасын күйдіріп, ұнтақтап, қан кеткен жерге сепсе, оның тыйылуына септігін тигізген. Қол-аяқтың буыны қайырылып ісінгенде түйе шудасын ерітілген тұзға немесе сірке суына шылап, таңып қояды.
Шуда шала туылған баланың жүйке талшықтарының оянуына, тірек-қимыл аппаратында ауытқу болған науқастың дұрыс қалыптасуына оң ықпалын тигізеді.
Осы арада есімін атаудан бас тартқан 34 жасар аудан тұрғынының пікірін естіп, тәнті болдық.
«Жиырма бес жасқа толған жылы көктемде қол-аяғым ойламаған жерден қатты ісіп кетті. Дені сау адамға демде жүріп-тұру қиындап қалды. Жергілікті дәрігерге, басқа қалалардағы буын аруларының ең жақсы маманы деген жандарға барып, тексерілдім. Осы аралықта үш айдан астам уақыт өтті. Ал менің алмаған дәрім, пайдаланбаған жақпамайым, есігін қақпаған клиника қалмады. Олар тағайындаған ем уақытша ауырсынуды басқаннан бөлек, ешбірі пайдасын тигізбеді. Қаншама қаржы желге ұшты.
Нәтижесінде дәрігерлердің бір тобы жиналып, «созылмалы шорбуын» деген талдама жасады. Солай етті де, менің небәрі екі жыл ғана өмір сүруге қабілетім бар екенін айтты. Сол күннен бастап уайым-қайғым одан әрі тереңдей түсті. Осындай ауыр ой үстінде жүргенімде жақындарымның бірі шуданы пайдаланып көруді ұсынды. Арада бір-екі күн өткенде шуда тауып, оны ыстық, тұзды суға малып, ісінген жерге таңып қойдым. Алғашында «бұдан не ем болар?» деген дүдәмал ойымды 2-3 күн өткен соң ауырсынудың азайып, аяқ-қолымның жіңішкеріп, бастапқы күйге келмесе де, қалыпты жағдайға икемделгені теріске шығарды. Бұған айналамдағылардың бәрі куә болды.
Қазір ол жайдың орын алғанына да он жылға жуық уақыт өтіпті. Жыл сайын көктемнің соңғы, жаздың бастапқы айларында буындарым ісінгенде, шипалы шуданы пайдалануды әдетке айналдырдым. Қазір, Аллаға шүкір, жағдайым жаман емес. Одан кейін отбасылы, үш балалы болдым. Маған екі жыл ғана ғұмыр сыйлаған дәрігерлер де көрген сайын тәнті болады. Олар айтқандай қабілетсіздер қатарында демалысқа шыққан жоқпын, қамсыз жұмысымды жалғастырып келемін. Мұны мен секілді сабылған әр адам білсе деген ойдамын», – деп сөзін аяқтады жанарын жас шылаған келіншек.
Сондай-ақ түйе сүтінің пайдасы құрамындағы май, ақуыз минералдық заттары және басқа құрамдық элементерінің мөлшері мол нәруыздарда. Еті денені қуаттандырады.
Ал теріге түскен ақтаңдақтан жаңа сойылған түйенің өкпесін таңу арқылы айыққан.
Созылмалы сал ауруына ұшыраған адам адыраспанға түйенің несебін құйып қайнатып, жылы кезінде қол аяққа биіктеу ұстап сорғалатып құйып сорықтырса, буындарға шипасын тигізген.
Өркеш майы бойдағы тәтті дәмді, желді айдайды, қанды жүргізеді, ісікті қайтаратын қасиетке ие. Әдетте қарттардың ішкі денесін қара жел алып арықтап, тәбеті азайғанда түйенің 150 грамм өркеш майына сүт, бал қосып тосап қайнатып, күніне 100 мл ішетін болған.
Бұл мақаланы жазудағы мақсатымыз – біз де бабалардан жеткен, өзімізде бар, қолжетімді емнің түрін пайдалану арқылы аурудан айғып, дертімізге дауа табуымызға болатынын ұғындыру.
Дайындаған Алтын ҚОСБАРМАҚОВА
