Ежелде қайтыс болған адамның тұтынған киімдерін оның сүйегін жууға кірген адамдарға марқұмның атынан киім үлестіріп берген. Яғни бас жағына түскенге бас киімін, ортасына шапанын, аяғына етігін атап, таза, тұтынылмаған киімін үйлестіреді. Мұнан бөлек өзі қатарлас адамдарға ұсақ киім, көйлек және басқа қәдені қоса ұсынады. Егер киімі берілмей, үй-іші қараулық жасаса, әруақ жалаңаш жүреді деген ел ішінде сенім қалыптасқан. Бұл дәстүр – сыйыт деп аталады.

Әмеңгерлік не екенін білесіз бе? Ол – күйеуі қайтыс болып, жесір қалған әйелдің қайын ағасына немесе қайын інісіне, болмаса жұбайының ең жақын туыстарының біріне тұрмысқа шығуы, некелесуі. Бұл қазақ қоғамында ерте заманнан қағидаға айналып, заң нормасы ретінде қалыптасқан. «Аға өлсе, жеңге – мұра, іні өлсе, келін – мұра», «Әйел ерден кетсе де, елден кетпейді» деген мәтелдер осы дәстүрдің куәлігі іспетті.

Әмеңгерлік мәселесі ру ақсақалдарының басқаруымен қандас туыстар арасында мұқият талқыланған және ортақ ұйғарыммен шешілген. «Жеті жарғының» нормаларында ері қайтыс болған жесірдің елден кетпеуін, қандас туыстарының біріне күйеуге шығуын міндеттеген. Қаза тапқан еркектің туған-туыстары жесір әйелдің әмеңгері деп аталған. Қазақ қоғамында әмеңгерліктен бас тарту сирек кездеседі. Ол өзінің жетім қалған балаларына, яғни өзінің қандас іні-қарындастарына мейірімсіздік, жаны ашымастық ретінде бағаланған. Ал әйел әмеңгерліктен бас тартса, оған бала да, мал-мүлік те берілмей, тек өз қалауымен күйеуге шығу еркі ғана бұйырады.

«Үме» дәстүрі Қазақстанның кей жерлерінде, көбіне маусымдық шөп шабу кезінде болған. Көмекке келгендерге берілетін ас «үме» деп аталған. Үмеге жақын туысқандарда мал беріп, қымызын әкеліп, тағы басқа көмек көрсеткен. Дәстүр кезінде ұйымдастырушылар тарапынан шөп шабындығына үй тігіледі де тамақ әзірленеді. Ішім-жем аяқталған соң соңы той-думанға ұласып отырған. Кейде үлкен үмелерде жігіттер күреске түсіп, қара жарыс ұйымдастырған. Ол кезде әр адам өз өнерін көрсетуге барын салады. Мұны «Үмеге келген үндемей қалмайды» деген мақалдан байқауға болады.

Бәсіре – шаңырақта ұл бала дүниеге келгенде сол күндері туған құлынды немесе ботаны «нәрестенің бәсіресі» деп атау салты. Қазақ халқының ұғымында дүниеге келген баланың болашағы өзіне атаған бәсіремен тығыз байланысты десек те болады. Сондықтан оны мінбейді де, сатпайды. Бәсіре мүмкіндігінше жүйрік, жорға болғаны дұрыс. Бәсірені баламен бірге қадағалап, бұла қып өсіреді. Қазекең бәсіресі бар баланың да есейе келе малға деген ықыласы, пейілі түзу болады деп пайымдаған.

Ата-бабадан қалып, ұмыт болып бара жатқан дәстүрдің бірі – «Аушадияр». Ол үйлену тойы кезінде айтылатын дәстүрлі өлең, жыр. Жай өлең емес, өзіндік айтылар әні, ерекше ұлттық тәрбиелік маңызы бар. «Аушадияр» аталатын бұл жырдың үлгілерін шетелдегі қазақтар сақтап, бізге жеткізген. Қазіргі таңда Қазақстанда аушадияр мүлдем айтылмайды. Негізінен ол қарапайым, тұрмыстық сөздерге құралғандықтан тез жатталады.

Қалың малы төленген қалыңдық қайтыс болған жағдайда қазақ дәстүрі бойынша қалыңдықтың сіңлісін, яғни балдызын алу кезінде төленетін қосымша қалың мал «балдыз қалың» деп аталады. Күйеуі бақилық болған қалыңдыққа ұран барған болса ғана бұл ақы төленеді. Егер ұран келмесе төленбейді. Балдыз қалың – күйеудің балдызын алу үшін бұрынғы қалың мал үстіне тағы қоса берілуінің атауы.

Қазақта сайыс ретінде ұйымдастырылатын салт-дәстүрлерді көптеп кездестіруге болады. Солардың бірі – «деңгене» дәстүрі. Яғни көрші ауылдан келген үш-төрт жігіт ең алдымен түсетін үйін сайлап алып, сол үйдің жанына барып, «Деңгене! Деңгене жеуге келдік» деп айғайлайды. Ал үй иесі бұл сөзді естіген соң, семіз бір қойын сойып, етін түгел қазанға салдырады. Деңгені дәстүрі бойынша келген жігіттер сол қойдың етін түгелімен жеп, сорпасын ішу керек. Тауыса алмаған жағдайда, бір қойды екі қой қылып қайтаруға мәжбүр болады.

Қазақта «Сүт ақы» деген салт бар. «Қыз ұзату» салты кезінде құдалар тарапынан әкелінетін ең басты, жолы бөлек кәде сыйды «сүт ақы» дейді. Оны «ана сүті» деп те атайды. Демек келген құдалар қыздың анасына «сүт ақысын» төлейді. Әлдилеп ақ сүтін беріп өсіргені үшін қыздың кәдесін беріп, батасын алады. Ертеректе оның құны бір түйе немесе жылқымен пара-пар болған. Дегенмен Қазақстанның әр аймағы бұл дәстүрді өзінше өткізеді.

«Батырдан – сауға, аңшыдан – сыралғы». Сыралғы – олжалы, қанжығасы қанданып келе жатқан аңшыдан немесе саятшыдан сұралатын дәстүрлі, кәделі жол әрі ырым. Мәрт аңшылар мұндайда «сыралғы» сұрағанның сөзін жерге тастамайды. Бір қызығы, атып алған аң сыйлыққа жатпайды.

Ертеден бүгінге толық жетпеген салттың бірі – сірге мөлдірету. Бұл – күздігүні бие ағытардағы ақырғы қымызға көрші-қолаңды шақыру кәдесің «сірге мөлдірету» деп атаса керек. Дәстүрді өткізу үшін ауылдың ақсақалдары және ақжаулықты аналары шақырылады. Ал олар риза болып, алғыстарын жеткізіп, батасын береді. Кей аймақтарда мұны басқаша «сірге жияр» деп те атайды.

Байқасаңыз жоғарыда біз тізбектеген салт-дәстүрлерді көпшілік білмейді, әрі бұлар заман талабына сай келмейді деп түсінуі мүмкін. Бәлкім ұмыт болып бара жатқаны да осыдан болар. Десек те бұлардың барлығы ұмытылмай бүгінге жетіп отыр. Сондықтан оның әрбірін бағалап, тиісінше жүзеге асыру артық етпесі анық.