Индустрия және инфрақұ­рылым­дық даму министрлігі Ин­дус­триялық даму комитеті төр­аға­сының орынбасары Тұрар Жолмағамбетовтің ай­туын­­ша, мұндай қадамға бару­дың бір­неше себебі бар. Бі­рін­ші­ден, отандық қайта өңдеушілер бетпе-бет келіп отыр­ған қай­талама шикізат тап­шы­лығын жою. Екіншіден, кәсіп­орын­дардың толық жүк­темемен жұмыс істеуіне жағдай жасау.

– Металл сынықтары мен қалдық­тарының шығарылуын шектеу арқы­лы шикізатты өңдеу, ішкі нарықты қажетті өніммен қамтамасыз етуді көздеп отырмыз. Мысалы, 2021 жылы Қазақстаннан Ресей Федерациясына 124 млрд теңгеге 754 мың тонна қара металл сынықтары мен қалдықтары шығарылды. Бір тоннаның орташа бағасы – 165 мың теңге. Биыл Ресейден Қазақстанға 260 млрд теңгеге шамамен 700 мың тонна құрылыс арматурасы импортталды. Бір тоннаның орташа бағасы – 375 мың теңге. Осылайша, біз бағасы тоннасына 1 млн теңгеге дейін жететін швеллерлерді, қос таврларды, құбырларды және басқа да бұйымдарды импорттауға мәжбүрміз. Бұған жол бермеу керек, – деді Т.Жолмағамбетов.

Оның пікірінше, ел аумағынан металл сынықтары мен қалдықтарын шығаруға уақытша шектеу қою – тактикалық шара. Бұл елімізде 2010 жылдан бастап жүзеге асырылып жатқан индустрияландыру сая­сатымен үндесіп жатқан қадам.

– Негізгі міндеттердің бірі – шикі^­зат­тан мүмкіндігінше дайын өнім шығару. Ши­кізат дегеніміз не? Бұл – алюминий, мыс, қорғасын, қара металл, металл сынықтары. Сынықтан не аламыз? Алюминий радиаторлары, терезе профильдері, автомобиль дискілері, кабельдер мен сымдар. Автомобиль қозғалтқыштарын іске қосуға арналған қор­ғасын аккумуляторлар. Ең басты ши­кізат – қара металл сынықтары, темір. Халық, өнеркәсіп тұтынатын көп тауар осы өнімнен алынады. Мысалы, арматура. Біз оны үй құрылысында пайдаланамыз. Құбырлар мұнай-газ саласында қолданылады, – деді ведомство өкілі.

Т.Жолмағамбетовтің айтуынша, экспортты шектеудің өзі ішкі нарықтағы мә­се­лені толықтай шеше алмайды. Өйт­кені отандық қайта өңдеушілер үшін металл сынықтарының ішкі айналымы әлі жеткіліксіз. Сондықтан олар көрші мемлекеттерден өнім импорттауға мәж­бүр. Мысалы, «Қайнар-АКБ» ЖШС қазақ­стандық және импорттық шикізат есебінен қорғасын аккумуляторлар өндіреді. Компания өз өнімдерімен ішкі нарықты 80 пайызға қамтамасыз етіп отыр. Жыл сайын 50-60 млн долларға өнім экспорттайды.

– Бұрын қиындықтарға тап болған, бірқатар себеппен өндірісін консер­ва­циялаған кәсіпорындар өз қызметін қайта жандандырды. Бұл – бір. Екін­ші­ден, қайталама шикізаттан дайын өнім жасап шығарған кәсіпорындар зауыттарын Қазақстанға көшіре бастады. Шетелде біздің шикізатымыздан да­йын өнімдер шығарылатыны түсі­нік­ті. Енді Қазақстанда өндіріс көлемі 300 мың тонна болатын тағы 3 шетелдік зауыт ашылады. Олар жер учаскесін таңдап, инфрақұрылым тарту жұмыстарын реттеп жатыр, – деп нақтылады Индустриялық даму комитеті төрағасының орынбасары.

Қазақстан – қайталама шикізатты шы­ғаруды шектеп отырған жалғыз мем­ле­кет емес. Қырғызстан, Ресей, Ар­ме­ния, Өзбекстан және Беларусь сияқты серіктес елдер де мұндай қадамға барып отыр.

– Ресейде шектеулер бар. Онда квота бөлінеді. Квотадан жоғары болса, тоннасына шамамен 100 еуро көле­мін­де баж салығын салады. Қазір оны 300 еуро­ға дейін ұлғайту жұмыстары жү­ріп жатыр. Арменияда 6 айға эмбарго қолданылады. Қырғызстанда да экспортқа шектеулер қойылады. Беларусь пен Өзбекстанда мемлекеттік монополия бар. Яғни тек мемлекеттік компа­ниялар ғана сынықтарды жинау­ға, өңдеуге құқылы. Басты міндет – зауыт­тар­дың ішкі қажеттілігін қамтамасыз ету. Жуырда Еуропалық Комиссия Еуропалық Парламентке шикізат пен материал­дардың осы түріне тыйым салу­ды ұсынды. Мотив – декарбонизация: сынықтардың есебінен шы­ға­рын­дылар аз болады, қалпына кел­тіріл­мейтін шикізатты аз өндіреді және қосымша салық салынбайды, – деді Т.Жолмағамбетов.

Қазір қара және түсті металдардың сынықтарына деген сұраныс жоғары. Бұл климат жөніндегі Париж келісіміне байланысты. Ол 5 жыл бұрын қабыл­дан­ған. Жүзден астам ел парниктік газдар шығарындыларын азайту жөнінде шешім қабылдады. Қазақстан да аталған міндеттемеден сырт қалған жоқ.

– «Көміртегі салығы» деген ұғым пайда болды. Яғни табиғи ресурстар көп пайдаланылған тауарларға, сондай-ақ шығарындыларға қосымша салық салынады. Егер табиғи шикізат пен CO2 шығарындыларын көбірек қолдансақ, онда шетелге экспорттау кезінде біз­дің өнім бәсекеге қабілетсіз болады. Экологиялық тұрғыдан алып қарасақ, темір рудасынан 1 тонна болат алған кезде 1,5 тонна CO2 шығарындысы шығады. Ал біз оны қара металл сынықтары мен қалдықтарынан алғанда, шығарындылар 8 килоны құрайды. Тиісінше, болат өндіру бойынша әлем қара металл сынықтарын көбірек тұтынуға көшті. Қазірдің өзінде әлемде шығарылатын болаттың әрбір үшінші тоннасы қара металл сынықтарынан жасалған, – деп толықтырды сөзін ведомство өкілі.

Айтпақшы, металл сынықтарын шекарадан темір жол көлігімен тасы­мал­дау­ға болады. Ал түрлі-түсті сынықтар мен қалдықтар үшін толық шектеу енгізілген.

«KSP Steel» ЖШС-ның Нұр-Сұлтан қаласындағы өкілдігінің директоры Мейіржан Кенжебаев отандық кә­сіп­орын­дар тыйымды қол­дай­тын­ды­ғын же­т­кізді.

– Біз бұл тыйымды қолдаймыз. Сынықтан жасалған және қайта өң­деу арқылы қосылған құны бар өнім­дер шығарамыз. 2012 жылы отан­дық кәсіпорындар алғаш рет металл сы­нық­тарының тапшылығын сезінді. Сон­дықтан компания нарықты әділ реттеу­ге бастамашы болды. Неге бәрі металл сы­нығына қызығады? Мыса­лы, кендегі темір мөлшері 35-50 пайызды құрайды. 1 тонна темір рудасын өңдегеннен кейін 570 кило шойын алынады. 1 тонна қара металл сынықтарын өңдегеннен кейін 990 кило таза темір пайда болады. Шойыннан темір жасау үшін оны үрлеу керек: оттегі қосып, СО2 алынады. Қазіргі кезде әлемде ме­тал­лургия саласы осы бағытта дамып ке­леді. Осылайша, барлық елде металл сы­нықтары шикізат болып саналады. Меніңше, бұл – стратегиялық шикізат, – дейді М.Кенжебаев.

Еске сала кетейік, Қазақстанда металл сынықтары мен қалдықтарын негіз­гі шикізат ретінде пайдаланатын 20-дан астам кәсіпорын жұмыс істейді. Бұл компаниялар өндірісінің жиынтық көлемі 2 трлн теңгеден асады. Экспорт көлемі 2,5 млрд доллардан жоғары. Компанияларда 37 мыңнан аса адам жұмыс істейді және жылына шамамен 120 млрд теңге салық төлейді.