Қысқы күн тоқырауы: ғалымдар ең қысқа күнді атады

Солтүстік жарты шарда жаз мезгілінде Күн көкжиектің ең биік тұсына көтеріледі, ал қыста керісінше — ең төмен деңгейге түседі

Бұл күн әдетте 21 немесе 22 желтоқсанға сәйкес келеді. Әдетте, кібісе жылдың алдындағы жылы күн тоқырауы 22-сіне, ал қалған жылдары — 21-іне түседі. Кей кездері ерекшеліктер де болады, бірақ олар өте сирек кездеседі — мысалы, 2080 жылы күн тоқырауы 20 желтоқсанда, ал 2303 жылы — 23 желтоқсанда болады.

2025 жылғы қысқы күн тоқырауы Астана уақытымен 21 желтоқсанда сағат 20:03-те болады. Бұл — Күннің Солтүстік жарты шарда көкжиекке қатысты ең төмен нүктеге түсетін сәті, және дәл осы кезде жылдағы ең қысқа күн болады.

Солтүстік жарты шарда ең ұзақ түн басталғанда, дәл сол уақытта Оңтүстік жарты шарда жазғы күн тоқырауы болып, керісінше, жылдағы ең ұзақ күн туады.

Қысқы күн тоқырауы — Күннің көкжиектен ең төмен биіктікте болатын сәті. Жердің айналу осінің ең үлкен еңкіштігі дәл осы күндері Солтүстік немесе Оңтүстік жарты шарға қарай бағытталады. Сондықтан күн тоқырауы жылына екі рет болады: маусымда — ең ұзақ күн, желтоқсанда — ең ұзақ түн.

Күн тоқырауына дейін және кейін бірнеше күн бойы Күннің аспандағы орын ауыстыруы түске қарай байқалмайды — сондықтан бұл құбылыс «тоқырау» деп аталған. Ал полярлық шеңберден жоғары (солтүстік ендіктің 66,5°) полярлық түн келеді — Күн тәулік бойы көкжиектен шықпайды. Оның ұзақтығы жердің айналу осіне қатысты орналасуына қарай өзгеріп отырады. Мысалы, Мурманскте полярлық түн 40 күнге созылады — 2 желтоқсаннан 10 қаңтарға дейін. Осы уақыт бойы солтүстік өңірлер қараңғылыққа батады, тек біраз уақыт қана алакөлеңке түседі.

Солтүстік жарты шарда астрономиялық қыс қысқы күн тоқырауынан басталып, көктемгі күн мен түннің теңелуіне дейін созылады. 2026 жылы бұл 20 наурызда болады — демек, астрономиялық қыс 21 желтоқсан 2025 жылдан 20 наурыз 2026 жылға дейін созылады.

Солтүстік жарты шардағы астрономиялық күз бен қыс Оңтүстік жарты шармен салыстырғанда бір аптаға қысқа. Себебі Күн Жер орбитасымен біркелкі жылдамдықпен қозғалмайды: Солтүстік жарты шардың қыс мезгілінде ол жылдамырақ қозғалады. Сондықтан көктемгі және күзгі теңелудің арасындағы уақыт — 186 күн, ал күзгі және көктемгі теңелудің арасындағысы — тек 179 күн.

Көптеген халықтар қысқы күн тоқырауын атап өткен: мысалы, Русьте Коляда мерекесі болған — бұл күн күнтізбедегі жаңа жылдың басталуын және ескісінің аяқталуын білдіретін кез еді.

Скандинавтар ежелде Йоль мерекесін атап өткен, ол жарықтың қайта оралуын білдіретін. Танымал дәстүр — бірнеше күн бойы жанып тұратын үлкен бөренені жағу. Бұл күн сәулесінің ұзара түсуін символдаған.

Инкалардың Инти Райми атты мейрамы болған — ол күн құдайы Интиге, қысқы күн тоқырауына және жаңа жылға арналған. Мереке тоғыз күнге созылған, музыка мен би болған, адамдар түрлі түсті киімдер мен маскалар киген.

Иранда жақын адамдар Шаб-е Ялда мерекесін атап өтеді — ол 20, 21 немесе 22 желтоқсанға түседі. Жылдағы ең ұзақ түнде адамдар жаңғақ, анар және қарбыз жейді: қызыл түс таң шапағының реңдерін, өмірді білдіреді. Кейбіреулер таңды қарсы алу үшін түні бойы ұйықтамайды.

Қысқы күн тоқырауында ауа райы суық әрі желді болса, қыс қарлы, қатты аязды және боранды болады деп сенген.

Тағы бір ырым бойынша, 21 желтоқсанда жел қай бағытқа соқса, 22 наурызға дейін сол бағыттан соғады.

Егер 21 желтоқсанда күн бұлтты әрі сұрғылт болса, халық сенімінше, көктем ерте келеді. Ал тым шуақты әрі ашық күн болса, қыс ұзаққа созылуы мүмкін. (АЛМАТЫ)