Тұтынушылардың құқығын қорғау қоғамымызда әлі де өзекті мәселе. Халықты алдау, сапасыз тауарды өткізіп жіберу немесе сатып алынған заттың кепілдік мерзімі аяқталмай бұзылып қалуы, ал оның ақшасын қайтармай тұтынушыны әуре-сарсаңға салу – Кеңес дәуірінен бері қалмай келе жатқан бір кесіріміз.

Осындай жағдай жуырда аудандағы беделді супермаркеттердің бірінде орын алды. Әлеуметтік желіде тараған, тұтынушы өз қалта телефонымен түсірген бейнежазба дүкен кіреберісіндегі айқайдан басталады. Нақтырақ айтсақ, сатып алушы осы орыннан сүт өнімін алып, оның дәмінде өзгерістер болған соң дүкен иесіне қайта алып келіп, оны ауыстырып беруін өтінген. Алайда белгілі затты қайта ауыстыруға болмайдыға басқан сатушы әлгі азаматшаны сауда орнынан қуып шығып, түрлі балағат сөздер айтып, тіпті «Басыңды жарамын», «Құдайыңа айт!» деп қорқытқан.

Дамыған елдерде сатушы фирма тұтынушы тарапынан ешқандай өкпе-наз естімеуге тырысады, ал алда-жалда ондай бола қалса, тұтынушының алдында кешірім сұрап, сапасыз тауарды өздері келіп ауыстырып береді. Ал ақшасын талап етсе, келтірген моралдық залалын үстіне қосып беріп, тұтынушымен ризаласып қоштасады. Оларда тұтынушы мен сатушы соттасыпты дегенді мүлде естімейсің. Сатушы өзінің атына кір келтірмес үшін тұтынушының барлық бабын табады. Өйткені біріншіден, бәсекелестік қатты. Алда-жалда бәсекелестері тұтынушының талабын қанағаттандырмағанын білсе, сол фирманың есін шығарады. Сондықтан фирма өзінің абырой-беделіне нұқсан келтірмеуге тырысады. Екіншіден, ондағы халықтың мәдениеті жоғары, сатушының халықты алдау дегені өркениетті елде мүлде болмайды. Ал бізде ше? Өкінішке орай бәрі керісінше.

Бірақ жоғарыдағы оқиғада қос тарапты да кінәлай алмаймыз. Себебі бұған дейін оларды тиісті ақпаратпен құлағдар етіп, сатушы және сатып алушы құқығымен таныстыру, мониторинг жұмыстарымен айналысуы тиіс орыннан еш қимыл болмаған.

«Тұтынушы құқығы» жайлы заңнамаларын, жаңа өзгерістері жайында зерттеп, зерделеген едік.

2020 жылдың 25 маусымында Мемлекет басшысы «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңға қол қойды. Аталған заңмен 7 құқықтық актіге, оның ішінде 3 кодекс және 4 заңға өзгерістер енгізілген. Заң түзетулерінің топтамасы БҰҰ-ның 2015 жылғы 22 желтоқсандағы тұтынушылар мүдделерін қорғау мәселелері негізінде қалыптасты.

Бұл заң шыққанға дейін елімізде тұтынушылар құқығы 2010 жылы шыққан заңмен, оған дейінгі кезеңде 1994 жылғы ҚР Азаматтық кодексі және бірқатар құқықтық-нор-мативтік актілермен қорғалып келді.

Тұрғындардың өмір сүру сапасын жақсарту тұтынушылар, құқығын қорғау деңгейін көтерумен тікелей байланысты. Бұл өз деңгейінде жүзеге асырылып тұрса, кәсіпкерліктің дамуына оң әсерін тигізеді. Ал бізде тұтынушылар құқығын қорғау әлсіз болып келгендіктен, заңға өзгерістер енгізуді уақыттың өзі талап етті.

Өзгерістерге сәйкес, әр сауда немесе қызмет көрсету нысанында өзінің бірегей QR-коды болады. Ол көрнекі жерде орналастырылады. Егер кез келген тұтынушы құқығым шектелді деп шешсе, смартфондағы арнайы мобильді қосымша арқылы кодты сканерлеп, шағым қалдыра алады.

Жалпы тұтынушылардың құқығын қорғаудың жаңа жүйесі үш сатыдан тұрады. Алғашқы кезеңінде сатушы тұтынушының шағымын өз бетінше немесе ұйымның көмегін қарауға міндетті.

Егер бұл кезеңде келіссөз арқылы шешілмесе, мәселеге мемлекет араласады. Азамат Тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитетіне немесе оның жергілікті департаментіне, арнайы органға шағымдана алады. Егер бұл кезеңде де екі тарап келісімге келе алмаса, үшінші сатыда сот арқылы шешіледі екен.

Маманның айтуынша, шағымды сотқа дейін реттеу кезеңінде тұтынушы басымдығы арта түседі. Жаңа заңға сәйкес бірыңғай ақпараттық жүйе енгізілді. Бұл жүйе тұтынушылардың шағымдарын қабылдау, қарау, оларды жүйелеу және тіркеу процестерін автоматтандыруға арналған. «Бір терезе» қағидаты бойынша жұмыс істейді, шағымдарды тіркеу және қарау үшін тиісті органға жіберу процесі оңтайландырылған. Тұтынушыларға ыңғайлы болу үшін жүйеде әртүрлі қызмет түрлеріне және шағымдану себептеріне байланысты, стандартты өтініштер нысандары енгізілген. Жүйеге кіру www.e-tutynushy.kz веб-сайтында ұялы телефон немесе компьютер арқылы жүзеге асырылады.

Әзірге сатып алушы құқығына қатысты мәліметтердің соңғы өзгерісі – осы. Бұл өз кезегінде уақыт еншісіне, талапқа сай әлі де түрлі өзгерістерге ұшырауы хақ. Әйтсе де, тұтынушы құқығы қай жерде, мейлі қай кезде аяқ асты болмауы тиіс.