Абай Құнанбайұлы – қазақ халқының өркендеуі үшін күрескен ұлы ойшыл, көрнекті ақын, классикалық әдебиетінің негізін салушы. Оның шығармашылық мұрасы ұлттың мәдениетін байытты және рухани игілігіне айналды. Абайдың өлеңдері бір жарым ғасыр бұрын жазылса да, осы күндері әлемде де өзінің маңыздылығы мен өзектілігін жоғалтпады. Ұлы классиктің шығармалары әлемнің түпкір-түпкірінде мойындалды. Қазақстанның бірінші классигының әдебиеттегі үлесі, көрнекті афоризмдері халық арасында жиі айтылады.

Абай Құнанбаев әдеби қызметін жасөспірім жасында бастады. Оның алғашқы өлеңдері 12 жасында жазылған. Бірақ автордың ерте жасаған жұмыстарынан замандастарға дейін бірнеше туындылар ғана жетті. 28 ­жастан бастап ақын Шығыс халықтарының поэзиялық шығармашылығын және орыс классикалық әдебиетін тереңдете зерттеді. Ол Крылов, Шиллер, Пушкин, Байрон, Мицкевич, Гейне, Лермонтов, Гете шығармаларын қазақ тіліне аударған. Көрнекті қайраткердің еңбектерінің арқасында қазақ халқы алғаш рет әлемдік классикалық әдебиетпен танысты.

Шығармашылық қызметі барысында Абай Құнанбайұлы әлемдік қауымдастыққа үлкен әдеби мұра қалдырды. Оған ақынның туған табиғатының сұлулығын, қазақ халқының даналығы мен еңбексүйгіштігін жырлаған өлеңдер, оқырмандармен әңгіме, поэмалар кірді. Абай Құнанбайұлының өлеңдері Отанға деген сүйіспеншілікке толы, көшпелі ауылдардың тұрмыс-тіршілігін шынайы сипаттап, патша узурпаторларын, болыстық басқарушыларды бейнеледі. Халықты ағарту қажеттігіне сендірді және әлеуметтік келеңсіздіктермен күресуге шақырды. Идеялық-тақырыптық тұрғыдан алғанда қазақ халқына дара туған ойшылдың әдеби мұрасы әртүрлі. Мәселен, «Әзім туралы әңгіме» және «Масғұт» шығармаларында автор оқырманға өзінің идеяларын ашады. Олардың басты идеясы – еңбек, әлеуметтік және моральдық әділеттілік, гуманизм, ақыл-ой және халыққа қызмет ету.

«Ескендір» поэмасында ақын Александр Македонскийге тарихи тұлға ретінде өзінің көзқарасын білдіреді. Бұл шығармада автор жаулап алушыны ашкөздігі үшін айыптайды, оған көрнекті ойшыл-философ Аристотельді қарама-қарсы қоя отырып салыстырады. «Гаклия» жұмысында ақын талапты тәлімгер және терең ойшыл рөлінде. Дана афоризмдерде автор оқырманның алдына мәдениет, мораль, тарих, педагогика, еңбек, халықтар достастығы мәселелерін қояды. Абай шығармалары жарияланғанға дейін кеңінен танымал болды. Оның поэмалары мен өлеңдері ауызба ауыз берілген. Абайдың эстетикалық жаңашыл шешімдері қазіргі қазақ әдебиетіне үлкен мән берді. Өмір жолы мен шығармашылығына бірқатар өнер қайраткері шығарма арнаған.

Атап айтқанда, жазушы Мұхтар Әуезов «Абай» роман-трилогиясы», режиссер Георгий Рошаль «Абай өлеңдері» фильмі, қоюшы Құрманбек Жандарбеков «Абай» операсы. Абайдың жаңашыл әдеби жетістіктері халық ақындары мен қазақ әдебиеті қайраткерлерінің шығармаларына үлкен әсер етті. Жазушының шығармашылығында ең бастысы «Қара сөздер» эпико-философиялық еңбегі болды. Прозалық поэмада қазақ дүниетанымы, құқық және ұлттық тәрбие мәселелері көтеріледі.

Абай ұлттық ауызша поэзия мен қазақ тілінің байлығын белсенді қолданды. Ол әдебиетке жаңашыл поэтикалық жанрларды енгізді. Бұрын белгісіз әдістерді, формаларды қолданды. Әдеби шығармашылықтан басқа Абай Құнанбайұлы музыка жазды. «Абай» операсын және көптеген симфониялық поэмаларды құру кезінде КСРО композиторлары Ахмет Жұбанов, Латиф Хамиди, Евгений Брусиловский кеңінен пайдаланған 20-дан астам әуен ­замандастарына дейін жетті.

Автор өз шығармаларында адам өмірінің түрлі аспектілерін қозғаған. Қысқа мағыналы пікірлерде теңдесі жоқ ойшылдың ұлы даналығы жасырулы. Жазушы адамның ішкі жағдайы, оның өмірлік басымдықтары, мақсаттары, ұмтылыстары және адамдар арасындағы қарым-қатынасы туралы әдемі келтірген.

Абай Құнанбайұлының әуендері, прозалық шығармалары мен өлеңдері ұзақ жылдар бойы өзінің сұлулығы мен өзектілігін жоғалтпады.