Сөз қадірін ұғынып жүрміз бе?

Фото: ашық дереккөзден алынды
«...Алдымен сөз жаралды» дейтіні бар бізге жеткен төрт кітаптың бірінде. Құранның алғашқы жолдары «Оқы...» дейді. Оқылатын да сөз. Қазақтың «Сөзіңе қонақ бол» дейтін тәмсілі, ұғынғанға, терең тағылым. Сөздің құнары мен қасиеті адамға ертеден белгілі. Оны қазіргі ғылым да жоққа шығармайды. Сөзді материя деп танып, өмір жүйесінің сырын осыдан тарқатады. Бүгін еліміздің Оңтүстік – Батыс, анығы, Қызылорда облысының Қазалы, Арал аудандары сөйленісінде кездесетін «ақұдай» сөзі туралы тоқталмаққа бекіндік.

«Сөздің құдіретін білген халқымыз ешқашан жаман сөз айтпауға тырысқан. Сөз – адамның коммуникативтік құралы ғана емес, ішкі мәдениеті, бүтін болмысының айқын көрінісін бейнелейтін құрал. Жұртымыз ұрпағының қамына қатты алаңдап, оларға арман-тілек, бата, жақсы ниеттерін арнаған. Мұндайда «Жақсы сөз – жарым ырыс» дейтіні бар. «Ақұдай» да осындай жүрекке жылу сыйлайтын құдіретті сөз. Мен тіл маманы емеспін, бірақ жұртымыз жақсы көретін адамын Құдайға алғыс айта еркелеткен. Барлық бастау содан келетініне сенген. Қиналғанда да қысылмай, жаратушысының атын аузынан тастамаған. Көп жағдайда, сол үлкендеріміздің тілінен шыққан сөздер нақы орындалғанына көзіміз жетеді», – дейді ардагер-ұстаз Нәзира Момбек.

Оқырманымыз Айдын Айнетқызы да өз пікірін жариялауымызды өтінді.

«Еуропада білім алып жатқаныма бірнеше жыл болды. Елді сағынғанда, ойыма түсетін сөз «ақұдай» – менің бойтұмарымдай. Естуімше, «айналайын» ұғымының баламасы екен. Бірақ осы сөзді естісем, бойым алабөтен күйге енеді. Қиналғанымда, әжем мен анамның «ақұдайымен» қиындықты еңсеремін. Басқаға қандайын білмеймін, өзіме қиындықтан құтқаратын қорғандай сезіледі. Балаларыма да жиі айтуға тырысамын», – дейді ол.

Қазлепрозорий мекемесінің басшысы Молдағали Сейталиев «Алаш айнасы» газетіне жариялаған мақаласында айтады.

Бас дәрігер «ақұдай» сөзі лепра аурумен тығыз байланысты мағынада қабылданғанына алаң білдіріп, бұл мақсатта зерттеу жұмыстарын жүргізген.

Мәселенің туындауының басты себебі – лепра ауруының еліміздегі негізгі ошағы Арал-Қазалы аумағы болуымен байланысты.

Жаман аурудың елімізде болғаны туралы алғашқы нақты дерек 1889 жылы П.С.Палластың еңбектерінде келтірілген. Автор 1769 жылы қазіргі Орал қаласы қаласында кездестірген көрінісін былай деп жазған.

«... при Яике начала показываться особливая и малоизвестная проказа, от которой могут произойти плохие следствия, если не будет употреблена предостороженность. Сия болезнь та же самая, которая в Астрахани под именем крымской болезни известна, потому что во время военных походов принесена из Крымской земли. Яицкие казаки говорят, что она пристала к ним от бывшей в персидском походе команды из Астрахани и называют «черной немочью», потому что начинает лицо синеть. Я видел многих, в высшей степени одержимых оною болезнью».

1796 жылы П.Симонтовский, 1888 жылы Н.Минх, 1897 жылы Л.Рутенберг, 1898 жылы Ф.Горбацевич еліміздің Батыс аймағында тұратын тұрғандарда лепра ауруы бар екендігін жазған. Аңғарартық жайт, жазбаларда ауруға шалдыққандар сырттан келген словян халықтары екендігі баяндалған.

Бұл жағдайлар ауруға шалдыққандарды қазақ жеріне қоныстандыру саясаты арқылы өрбігеніне нақты дәлел бола алады.

Қазақстанда аталмыш аурдың өршіген кезі ХХ ғасырдың орта шетімен тұспа-тұс келеді. Олар Қызылорда, Гурьев, Орал, Ақтөбе, Шымкент, Жамбыл, Алматы және Семей облыстары. Қызылорда және Гурьев облыстарынан аурдың 95 проценті анықталады.

Мақалада келтірілген мына жолдар назар аудартпай қоймайды.

«1885 жылы орыстың белгілі лепразерттеушісі Г.Н.Минх, Перовск мен Қазалы аймағын зерттеп, ол жерлерде лепра ауруларын кездестірмегені туралы: «..среди киргизов населяющии между Орском и Ташкентом, лепры нет», – деп жазды. Пікірмен сол уақыттарда зерттеу жүргізген Решетилло да келісті. Бұл жағдай В.И.Мамоновтың «1885 жылғы Сырдария облысы туралы «Шолуымен» де дәлелдене түседі. «Шолуда» бұл облыста лепраның бар екендігі айтылып, елді мекендер атап көрсетілген. Ол кезеңде аталған облыстың аумағына көрші республикалардың жерлері де кіретін. Белгілі болғаны ол атап көрсеткен ошақтар арасында кейінгі Қазақ КСР- аумағына кірген бір де бір елді мекен болмаған, олар Өзбекстан және Тәжікстан республикасына қарайтын елді мекендер екен. Лепра негізінен отырықшы халықтар арасында көп кездесетін ауру. К.А Колесов өзінің «Қазақ КСР-дағы проказа» деген ғылыми еңбегінде Қазақстан аумағындағы лепра туралы тұңғыш еңбек: Қазақтар арасында «pes (пес, алапес)» деген ұғымның бар екендігін, бірақ бұл сөздің өзі парсы тілінен енген, аудармасы «ала» деген ұғымды білдіретінін, негізінде витилиго ауруына байланысты атау болуы мүмкін екенін және «махау» деген ұғымның бар екенін, бұл сөзбен көрші Хиуа, Хорезм елдерінде лепраны атағанын, ол жерлерде «махаухона», «махаукишлактар», бұрыннан болғанын атап көрсеткен. Яғни лепра Қазақстан аумағына көрші елдерден осындай атауларымен бірге енгізілген деген болжам айтқан».

«Казалинск был известен как один из центров расселения приаральских «уральцев», известных также как «уходцы» и «аральцы». Это потомки уральских казаков, сосланных в 1875-79 годах за неподчинение «Положению о воинской повинности Уральского Войска» 1874 года[11]. В начале XX века в Казалинске проживало около 1 500 уральцев. Занимались преимущественно рыбным промыслом и охотой» делінген жолдар энциклопедияда бар.

Лепраның бұл өңір қазақтарының арасында эпидемиялық сипат алуының Арал теңізін игерумен тікелей байланысы болды.

Молдағали Ақбайнашұлы «ақұдай» сөзінің ауруға байланыстырылу себебін жанын дерт меңдеген адам өзінің қиналғанда айтатын «А, Құдай!» сөзін жиі қолданғанымен байланыстырады.

««Қарасай-Қази» қиссасының Қазалы өңірінде айтылатын нұсқасында:

«Қарасай атқа мінді ақұдайлап,

Атадан қалған туды алды сайлап», – деген жолдар бар. «Ақұдай» сөзі кейде «ақ құдай» деп те қолданылады.

Таңдану, ренжу, өкініш, өкпелеу, немесе қорқу сезімдерін білдіретін қарапайым ауызекі одағай сөз. Мысалы:«Ақұдай-ай, бұны қалай жіберіп алдым?» – деген жолдар өкінішті мағынада қолданылса, «Ақұдай, қорқып кеттім!» – деген жерде шошыну мәнінде қолданылып отыр. Ал «Ақұдай, не істеп қойдың?» – десек таңдану мәнінде.

Көне түсіндірмелерде «ақ» сөзі «таза», «жақсы», «нұрлы» мағынасында қолданылған. Сондықтан «ақұдай» ертеректе «жақсы Құдай», «қасиетті күш» деген реңкке ие болуы мүмкін. Бірақ қазіргі қазақ тілінде таза эмоциялық сөз ретінде өмір сүріп қалған. Бұл сөздің түбірі «Құдай» сөзімен байланысты болғанымен, қазір эмоция білдіру үшін айтылатын тұрақты одағай ғана. Халықтың сөйлеу тілінде кездескенімен, ресми стильде қолданылмайды», – дейді қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Бақыткүл Есіркепова.

Рүстем Жанайдың «Ақұдайлар» аталатын өлеңінде:

«Рас қой ол, Құдайды ақ дегенбіз,

Құдай қалап, өсіп-өнген көп елміз» деген жолдар кездеседі. Филолог-ақын Құдайдың түсі болмайтынын нақты біле тұра, бұл қатарды текке алып отырған жоқ. Ақ отау, ақ тілек, ақ бата, ақ орамал сөздерінің қай-қайсысы да түске байланысты еместігі белгілі. Тілімізде «Ақтың оты өшпейді» деген тіркес бар. Бұл жердегі «ақ» «хақ» сөзінінің өзгеріске түскен түрі екендігі анық. Адалдық мағынасында қолданылып отыр. Әдетте адалдық Алла, қателесу пендеге тән құбылыс екенін ұғынсақ, «хақ» сөзінің де тарылғандығын түсінеміз. Осы орайда да «ақұдайдың» «Хақ Құдай» деген мағынасы қылаң береді. Бұл – фонетикалық және семантикалық заңдылықтарға толық сәйкес келетін түсінік. Қазақ тілінде «х» дыбысы араб, парсы тілдерінен енген сөздерде кездескенімен, көп жағдайда жиі жұмсарып немесе түсіп қалады. Мәселен, хақиқат – ақиқат. Үндесу заңына бойласақ, қатар тұрған екі дауыссыз бір-біріне ұқсап кеттіні тағы бар. Сөздің негізгі қызметі туралы мақала басында айтып кеттік. Адам өз қуатын аз жұмсау мақсатында, айтылымдағы сөздерді ықшамдауға бейімделеді. Мұндай жеңілдету нәтижесінде біріккен сөз қысқарады. «Ақ Құдай» да редукция әсерінен «ақұдайға» айнала алады. Алайда бұл этнолингвистикалық яғни ауызекі нұсқа ғана.

«Ақұдай» бастапқыда «киелі күшке жүгіну» мағынасында айтылған болуы мүмкін Алайда толық десакрализацияланған яғни киелі мағынасын жоғалтқан. Мифологиялық кейіпкер, діни культтік термин емес, толықтай тілдік-психологиялық құбылыс.

Тағы бір тоқталарлығы, орыс тіліндегі «о боже», «боже мой», «божественный», ағылшындардардың «оh мi Got» сынды «ақұдай» «А, Құдай!», «Е, Құдай!», «О, Құдай!» сөзінің өзгеріске түсуінен қалыптасуы бек мүмкін.

Ақұдай – ауру не ру атауы емес, жергілікті қолданыста кеңінен сипат алған сөз екеніне бүгінгі жолдар жауап.