Қазақстандағы туу көрсеткішінің төмендеуі: дабыл қағатын кезеңге жеттік пе?

Сандар не дейді?2024 жылы Қазақстанда 350 мыңнан сәл астам сәби дүниеге келген. Бұл — 2021 жылмен салыстырғанда 20%-ға төмен. Ал соңғы үш жылда туу көрсеткіші 100 мыңнан астам балаға азайған. Сарапшылар бұл үрдісті “демографиялық шегініс” деп бағалап отыр.Ұлттық статистика бюросының мәліметінше:— 2021 жылы – 446 100 сәби;— 2022 жылы – 401 600 сәби;— 2023 жылы – 360 000-нан төмен;— 2024 жылы – 350 000-ға жуық бала дүниеге келген.Бұл көрсеткіштер еліміздің тәуелсіздік алғаннан бергі ең төмен деңгейге жақындап келеді.Сарапшылар не дейді?Демограф Бақытжан Есентаевтың айтуынша, туу деңгейінің төмендеуі бір күнде пайда болған мәселе емес. Бұл – әлеуметтік, экономикалық және мәдени факторлардың жиынтығы: “Қазір жастар отбасын кеш құрып, балалы болуды кейінге қалдырып жатыр. Бұған еңбек нарығындағы тұрақсыздық, баспана мәселесі, балабақша тапшылығы және жалпы өмір сүру сапасының төмендігі әсер етуде. Сонымен қатар, урбанизация мен батыстық өмір салтының ықпалы да сезіледі,” — дейді сарапшы.Саясаттанушы Алуа Айнабекқызы бұл мәселеге мемлекеттік саясат тұрғысынан қарайды: “Мемлекет көпбалалы отбасыларды қолдаймыз деп мәлімдегенімен, нақты іс-қимыл жеткіліксіз. Әлеуметтік төлемдер инфляцияны қуып жете алмай жатыр. Көпбалалы аналарға ұсынылатын тұрғын үй кезегі ұзақ, ал жәрдемақы бала өсіруге емес, күн көруге әрең жетеді. Бұл да отбасыларды ‘бір баламен шектелуге’ итермелейді,” — дейді ол.Экономикалық себептер: “бала бағу — қымбат ләззат”Қазақстандық отбасы үшін бала туу — үлкен жауапкершілік және қомақты шығын. Азық-түлік бағасының өсуі, білім мен медицинадағы ақылы қызметтердің көбеюі — барлығы болашақ ата-ананы ойландырады.Әлеуметтанушы Гүлмира Төлеуованың айтуынша:“Бұрынғыдай ‘жақсы күн туар’ деген үмітпен бала туатын заман өтті. Қазір адамдар нақты есеппен өмір сүреді. Егер бір баланы оқыту, киіндіру, тамақтандыру мен дамыту үшін жылына кемінде 2-3 миллион теңге қажет болса, орташа табысты отбасы үшін екінші немесе үшінші бала туралы ойлау — үлкен тәуекел,” — дейді ол.Денсаулық пен репродуктивті мүмкіндіктерТағы бір назар аударарлық жайт — бедеулік деңгейінің артуы. Денсаулық сақтау министрлігінің 2023 жылғы есебіне сәйкес, репродуктивті жастағы әрбір алтыншы ерлі-зайыпты жұп бала сүйе алмайды. Бұл да туу көрсеткішіне тікелей әсер етеді.Сонымен қатар, ана мен бала денсаулығына байланысты да қауіптер бар. Ерте жүктіліктің көбеюі, жатырдағы ұрықтың даму ақаулары, перинаталдық өлім-жітім — мұның барлығы репродуктивті саясаттың әлсіздігін көрсетеді.Демографиялық салдарлар қандай болмақ?Туу көрсеткішінің төмендеуі ұзақмерзімді перспективада елдің қартаюына, еңбекке қабілетті халықтың азаюына әкеледі. Бұл — экономикалық өсімді тежейтін басты факторлардың бірі.Еңбек ресурстарын дамыту орталығының болжамы бойынша, 2040 жылға қарай Қазақстанда зейнет жасындағы адамдар саны екі есеге артып, жұмыс күшіне қысым күшейеді. Мұндай жағдайда бюджеттің әлеуметтік жүктемесі көбейіп, салық салу саясаты да өзгеруі мүмкін.Не істеу керек?Сарапшылардың пікірінше, туу көрсеткішін арттыру үшін тек жәрдемақыны көтеру жеткіліксіз. Қажетті шаралар:— Жас отбасыларға қолжетімді баспана беру;— Балабақша мен мектеп инфрақұрылымын кеңейту;— Репродуктивті денсаулық қызметтерін жақсарту;— Әйелдердің жұмыс пен отбасын қатар алып жүруіне жағдай жасау;— Жоғары білім мен жұмысқа орналасу мүмкіндіктерін теңестіру.Қазақстанда туу көрсеткішінің төмендеуі — тек демографиялық емес, ұлттық қауіпсіздікке тікелей әсер ететін мәселе. Егер бұл тенденция жалғаса берсе, болашақта біз тек сандар емес, ұлт ретінде де ұтылуымыз мүмкін. Қазірден бастап нақты саясат пен жүйелі шаралар қабылданбаса, елдің демографиялық картасы қайта жазылады.