Көктемгі күн мен түннің теңелуі әлемнің әртүрлі елдерінде қалай тойланатынын және қазақтың әз-Наурызынан несімен ерекшеленетінін оқып көрейік.

Көптеген елде Наурыз мемлекеттік мереке саналады. Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түркия, Түрікменстан, Тәжікстан, Иран, Әзербайжан, Албания, Ауғанстан, Иран мен Ирак Күрдістаны, Үндістан, Македония және басқа елдерде мемлекеттік деңгейде атап өтіледі. Сондай-ақ Ресейдің Татарстан мен Башқұртстан облыстарында да тойланады. Қытайда, тіпті Жапонияда да Наурыз мейрамын қарсы алады. 2010 жылдан бастап Наурыз Грузияда да ұлттық мереке болып жарияланды.

2009 жылы 30 қыркүйекте Наурыз мейрамын ЮНЕСКО дүние жүзіндегі материалдық емес мұраның басқа 76 элементімен бірге адамзаттың материалдық емес мәдени мұрасының репрезентативті тізіміне енгізді. 2010 жылы 23 ақпанда БҰҰ Бас Ассамблеясының 64-сессиясында күн тәртібіндегі «Бейбітшілік мәдениеті» 49-тармағы бойынша консенсуспен «Халықаралық Наурыз күні» атты қарар қабылданды.

Дәстүр бойынша мерекеге наурыз көже әзірленеді. Келер жыл жемісті болсын деген тілекпен қазақстандықтар көжені тойып ішеді. Наурыз көжеден «жеті үйден дәм татсаң, жыл берекелі болады» деген сенім бар. Наурыз-көже – су, ет, тұз, сары май, ұн, тары және сүт, яғни жеті тірлік қағидаты бойына сіңірілген жеті түліктен тұратын жеті элементті қамтитын дәстүрлі көктемгі көже. Бауырсақ пен ет те міндетті түрде дастарханға қойылады.

Мереке қарсаңында киіз үй тігіледі. Қазақтар таза, әдемі, ұлттық киімдерін киіп ір-бірінің үйіне қонаққа барады. Оңтүстік өңірлерде ауыл болып бір үйге наурыз көжелерін құйып, бала-шағаларымен жиналып, мейрамды тойлайды. Наурыз айының басынан соңына дейін осы дәстүрді жалғастырады.

Ұлттық спорт түрлерінен жарыс өтеді. Атап айтқанда, күрес, бәйге, тоғызқұмалақтан, сабақ атудан, арқан тарту, асық ату және басқа да жарыстар ұйымдастырылады.

Ұлттық мерекеге орай қазақстандықтар үш күн қатарынан демалады.

Көршіміз өзбек елі Наурыз немесе өзбекше Навруз мерекесін 21 наурызда тойлайды. Бірақ нағыз мерекеге лайық болғандықтан, ол бір күннен астам уақытқа созылып, қызық екі апта бойы жалғасады. Алғашқы күннен бастап ел көшелерінде жаппай мерекелік іс-шаралар, мерекелік базарлар, ат жарысы, ит пен әтеш төбелесі өтеді.

Бір қызығы, Өзбекстанда фестиваль күндері мерекенің иесі – Бахор ханымды таңдайды. Ол көктемді бейнелейтін әдемі, еңбекқор, көңілді қызға айналады. Мерекенің тағы бір кейіпкері - егінші ата Дехқан-бобо. Бұл құрмет ардақты ақсақалға беріледі. Момоэр - Жер де таңдалады.

Өзбекстан – өзінің бай ұлттық тағамдарымен әйгілі ел. Наурызда өзбектер тәтті-дәмділерді аямайды. Үстелдер тамаққа толы болуы керек. Жергілікті тұрғындар дәстүрлі палау, самса және тәтті нишалдан бөлек, жаңа жылдық дастарханның басты сәні – сумалақты әзірлейді. Сумалақ – ұннан, көктеп шыққан бидай дәнінен, кейде дәмдеуіштер қосып, отқа қайнатылып пісірілетін тағам. Өзбектер арасында дән өмірді, жылулықты, молшылықты білдіреді.

Жақсы мерекелік дәстүр – жетімдер мен кедейлерге сыйлық беру, садақа беру.

Қырғызстанда да, Қазақстанда да наурыз айы мерекенің атауын алды. Яғни біздің елде Наурыз болса, Қырғызстанда Нооруз. Бір қызығы, Ноорузда бала туылса, сол есімді алады.

Көктемгі күн мен түннің теңелетін күні – 21 наурыз. Көршілес Қырғызстанда мерекенің басталғанын қарнай, сурнай, сыбызғы дыбыстары хабарлайды. Бұл дыбыстар дабыл сияқты. Дабыл қағылғаннан кейін қырғыздар үйлеріне ақ дастархан жайып, оған ең жақсы тағамдарын қояды. Өзбекстандағыдай мерекелік дастарханның басты тағамы – сумулек. Оған қоса «чон кеже» немесе «нооруз кеже» дайындалады. Қырғыздар өгіз етінен көже әзірлеп, оған күріш, бұршақ, бидай, жүгері, талқан, ұн, картоп, тары, дәмдеуіштер қосады.

Қырғыздар халық ойындарын, атап айтқанда, «айқыш-ұйқыш» (бір-біріне қарай), «аударыспек» (ат үстіндегі шабандоздар күресі) және т.б. ойнағанды ұнатады.

Ал егер бұл күні қар жауса, бұл жаңа жылда табыс пен гүлденуді білдіретін жақсы белгі деп саналады.

1925 жылдан 1991 жылға дейін Түркияда Наурыз мерекесіне ресми түрде тыйым салынды. Алайда өткен ғасырдың 90-шы жылдарының басында тойлаудың игі дәстүрлері қайта жаңғырды. Бүгін Түркияда Наурыз 22-23 наурызда тойланады.

Бұл елде мерекеге дайындық екі-үш апта бұрын басталады. Осы уақытта бидай өніп шығады. Өсіп шыққан жасыл өркендер мерекелік дастарханға қойылады, онда міндетті түрде түрлі-түсті жұмыртқалар, тәттілер және сумалак болуы керек.

Неврузда түріктер өздерін денсаулық, сәттілік, бақыт және ұзақ өмір әкелетін заттармен қоршайды. Олар - арпа өскіндері, шарап, тиындар.

Түркиядағы көктемгі күн мен түннің теңелуінің міндетті атрибуттары - қасиетті от және ерекше «от шашатын айдаһарлар». Мереке күні оттың үстінен тура жеті рет секіріп өтсеңіз, адамның жолы болып, табысты болады деген сенім бар.

23 наурызда, мерекенің екінші күні түріктер таңертең ерте тұрып, таза және жаңа киімдерін киіп, зират басына барады, туған-туыстары мен туыстарының бейіттерін зиярат етеді.

Түсте «хак юлештирир» рәсімі өтеді, онда әйелдер барлығына жаңғақ береді. Рәсімде дұғалар оқылады. Мереке таңға дейін жалғасады.

Әзербайжандар Новруз байрамына, яғни Наурыз мейрамына бір ай бұрын дайындала бастайды. Мереке алдындағы төрт сейсенбінің әрқайсысы табиғи элементтердің бірі - су, от, жер және ауаны білдіреді. Мереке күні төрт түлік те бірігіп, адамға жақсылық әкеліп, оған материалдық байлық пен жан тыныштығын береді.

Әзербайжан тұрғындары мейрамда рәміздерге үлкен мән береді. Мысалы, мерекелік дастарханға шакярбура (Айды бейнелейтін тағам), пахлава (төрт негізгі нүктені білдіреді), жасыл бидай өскіндері (Күннің символы) қойылады. Сондай-ақ дастарханда аттары «С» әрпінен басталатын жеті тағамның болуы маңызды.

Дастарханға дәстүрлі тағамдардан басқа айна, шам және түрлі-түсті жұмыртқалар қойылады. Бұл заттардың символдық мәні де бар. Шам - зұлым рухтардан қорғауға арналған от пен жарық. Ал жұмыртқа мен айна ескі жылдың аяқталуын және жаңа жылдың бірінші күнінің басталуын білдіреді.

Тәжікстанда Наурыз немесе Навруз - 21-24 наурыз аралығында тойланатын мемлекеттік мереке. Мерекенің басты символы - от, онсыз көптеген рәсім өтпейді. Мысалы, Наурызда әрбір адам тазарып, денсаулық, материалдық байлық пен келер жаңа жылда жан тыныштығын алу үшін отты немесе алауды айналып өтуі керек.

Бидай өскіндері бұл елде де мерекенің міндетті атрибуты есептеледі. Бұл күндері дастархандардан ұлттық тағамдарды көруге болады. Сонымен қатар жаңа жыл тағам сияқты тәтті болуы үшін ерлер кәуап дайындап, күріштен немесе басқа да дәнді дақылдардан ерекше тәтті палау пісіреді.

Бұл екі елдің мерекелік дәстүрлері өте ұқсас. Мерекелік дастархан «хафт-син» деп аталады, оны «С» әрпінен басталатын жеті затпен безендіреді. Мерекелік дастарханға айна қойылып, отбасы мүшелерінің санына қарай шамдар жағылады. Шамдар жанып кеткенше, оларды сөндірмеу керек.

Мереке қарсаңында қызыл киім киген әртістер қала көшелеріне шығып, дәстүр бойынша беттеріне бояу немесе қара күйе жағып алады.

Ерекше дәстүрлердің бірі - Иранның кейбір аймақтарында мереке 13 күн тойланады, Новруз қарсаңында балық палауын дайындау әдетке айналған. Ал мерекенің өзінде вермишель қосылған күріш тағамдары дайындалады.

Қытай Халық Республикасының батыс провинцияларында бұл мерекені түркі халықтары ғана емес, қытайлардың өздері де тойлайды. Мерекелік іс-шараға қатысушылар сәнді және жарқын киімдерін киіп, гүл шоқтарын алып, ғибадатханаға барады. Олар сондай-ақ Қытайдағы Наурыздың басты символы - буйволдың балшықтан жасалған мүсіншелерін өздерімен бірге алып кетеді. Мерекенің басты буйволы бамбуктан және қара, ақ, қызыл, жасыл және сары түсті қағаздан жасалған. Бұл түстер отты, суды, металды, ағашты және жерді білдіреді. Ғибадатхананың жанында балшықтан жасалған мүсіндерді сындырып, бамбук буйволын өртеп жібереді.

Негізгі мерекелік тағам - қант пен даршын мол себілген және жақындары мен достарына арналған арнайы майсыз ботқа.