– Ол психологиялық ауру. Бұндай науқасқа шалдыққан балалардың жалпы дамуы тежеледі. Сөйлеу және интелектуалдық мүмкіндіктері қалыпты болғанына қарамастан айналасындағы адамдармен араласа алмайды. Мінезі тұйықталып, кейде қайталана беретін құбылыстар жасайды. Яғни, ұзақ уақыт бойы тек бір ғана нәрсемен айналысады. Өзі секілді балалармен де ойнамайды. Қоршаған ортаға деген қызығушылығы болмайды. Айналасындағы қызықты оқиғалар, ойыншықтар оған ешқандай әсерін тигізбейді. Ол өз әлемімен өмір сүреді. Кейде мылқау бала сияқты көрінеді. Негізінен аутизм белгісі сәбидің 2-3 жасында байқалады. Ілгеріде бұндай сырқат түрі біздің елде тіркелмеген. Соңғы жылдары ғана анықтала бастады, – дейді мамандар.

Бұл аурудың қандай белгілері болады, ол балада қай кезден бастап білінеді? деген сұраққа жауап іздесек. Бала сырт көзге кәдімгі бала болып көрінеді, дене бітімі дұрыс. Ондай ауытқуы бар екені тек бір түрлі қимылдарынан, сөйлемейтінінен байқалады.

Аутизмнің басты сипаттамалар 1, 2, 3 жасында кішкентай бала көзге қарамайды, сөйлемейді, стереотипті қимылдары болады, тамақтың көп түрін жемейді, басқа балалармен және ойыншықтармен ойнамайды, заттарды бір сызыққа тұрғызады, кейбір дыбыстарға сезімтал, қауіпті жағдайларды сезінбейді, гипербелсенді немесе керісінше пассивті, жиі истерика шығарады. «Бұл ауытқу туабітті болмайды» деседі дәрігерлер. Тек бала дами бастағанда, өскенде байқалады. Мысалы, Израиль мемлекетінде аутизм белгілерін баланың үш айлығында анықтайтын әдістемелер бар. Егер түзету жұмыстарын өте ерте бастаса, мектеп жасына қарай бала кәдімгідей жақсы болуы мүмкін. Деректер бойынша әлемде аутизм себептері әлде де нақты анықталмаған. Оның пайда болуына экология және техноген факторлары, жүктілік кезіндегі әр түрлі қиындықтар әсер етуі мүмкін.

Аутизмді толығымен емдеу мүмкін емес, бірақ белгілерді түзетуге болады. Мәселен, баланы сөйлеуге үйрету, қоғамға бейімдеу, басқа да дағдыларға үйрету мүмкін нәрсе. Егер дұрыс диагноз кем дегенде екі жасқа дейін жасалса, қалыпты өмір сүру мүмкіндігі артады. Бала кәдімгі мектепке бара алады. Тіпті университетке түсуіне, жұмыс істеуіне жол ашылады. Егер диагноз тым кеш қойылса, адам өмір бойы арнайы күтімді қажет етуі мүмкін.

Жазбаларға сүйенсек, бұндай дертке шалдыққан баланың психологиялық ерекшеліктері әртүрлі болады. Физиологиялық тұрғыдан дені сау болса да ойлау қабілеті тым төмен немесе керісінше талантты болуы мүмкін. Мәселен, белгілі Энштейннің өзінен осы ауру белгісі білінген.

Бұл ретте психолог маман Айгүл Тілеумбетова: Қазалы ауданы бойынша аутизмге шалдыққан оншақты бала бар. Біз аутизм белгілері бар балаларды толық жан-жақты анықтауға Қызылорда қаласындағы «Асыл-Мирас» аутизм орталығына жібереміз. Онда балалар үш айға дейін қатынап, мамандардан өздеріне қажетті түзету жұмыстарын алып, аутистік спектрлік белгілері бар ма, жоқ па нақты диагнозын қойдырып келеді. Ол жаққа баруға мүмкіндік болмаса, біздің ПМПК жағдайында да анықтап береміз. Біз оларға тек ғана оқу-тәрбиелеу бағдарламасын белгілейміз.

Көп жағдайда ата-аналар балаларының бойындағы ауруды кеш байқайды. «Жүре кетеді», «әлі кішкентай» деген сылтаумен уақыт өткізіп алады немесе түрлі себеппен тіркетпей, невропатологтың қарауында жүре береді. Егер балаға дер кезінде нақты диагноз қойылып, ем жүргізілсе қоршаған ортаға қарым-қатынасын сәл де болса өзгертуге болады.

Шетелдерде аутизмге шалдыққан балаларға барлық мүмкіндік қарастырылған. Олардың ата-аналары үшін де түрлі қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер жұмыс жасайды. Біздің елімізде әлі де көп нәрсені қолға алу керек. Баланың ерекшелігі ең бірінші ата-анаға ауыр тиеді. Оларға күш, жігер қажет. Тіпті кейбір ата-аналар баласының бойындағы ерекшелікті қабылдамай жатады. Бұл үлкен қателік. Әрине, психологиялық тұрғыда өте қиын. Бірақ жағдайды қабылдап, жұмыс жасау керек. Әйтпесе, уақыт өткен сайын қиын болады. Аутизм еш бір дәрімен, екпемен, аппаратпен, массажбен тағы басқа көптеген жарнамалардағы ғылыми дәлелденбеген әдістермен емделмейді.

Аутизмге тек коррекция және спорт, тұрмыстық дағдыларды үйрету қажет. Медициналық тұрғыдағы емді тек дәрігерлердің тексеру бойынша қолдану керек, – дейді.

Ал дәрігерлер дер кезінде ем алу керек деп дабыл қағады. Біріншіден, міндетті түрде мамандарға және дәрігерлерге баруы керек. Екіншіден, ПМПК (диагнозды анықтауға арналған кешенді диагностика) комиссияға жазылып, баланы көрсету, арнайы мемлекеттік орталықтарға жолдамалар алу қажет. Үшіншіден, АВА терапияны білетін, сенсорлық интеграция, адаптивтік спортпен шұғылданатын, дефектолог, психолог, логопед сияқты арнайы мамандарға бару керек. Жалпы, диагностика жасау қажет, әр баланың жағдайы әртүрлі. Түзету коррекция жұмыстарын бастау керек. Дәрігерлердің кеңестері бойынша қосымша ауруларды емдеу міндетті.

Мамандардың пікірінше, бұндай балаларға иппотерапия әдісі тиімді. Иппотерапия – ат үстіндегі серуен. Бұл әдіс әлемде тек қана аутизм емес, сал ауруына, дауна синдромына және өзге де сырқаттарға шалдыққан балаларды емдеуге кеңінен қолданылады. Себебі ат үстіндегі баланың барлық бұлшық еттері қозғалады және тірек-қимыл жүйесіне оң әсер етеді.

Ал үй жағдайында ойыншықтарын жинату, гүлдерге су құйғызу сияқты шаруаларды істетсе болады. Өз киімін өзі киіп, шешсе, ол да жаттығу. Сурет салу, бояу, ойыншықтармен ойнауға үйрету, бірге ойнау сияқты ұсақ моторика жасайтын әдістер бар. Міндетті түрде спортпен шұғылдану, велосипед, самокат тебу әдетке айналуы керек.

Бастысы осының бәріне үлкен шыдам керек. Өйткені әр қимыл, әр жаңа білім қалыптасу үшін көп уақыт кетеді.

Аутист баласы бар ата-аналар мінез-құлқы бұзылған (аутизм белгілері бар) сөйлемейтін балаларды бала-бақшалар мен мектептерге қабылдамайтындығына қынжылтады. Бала­ның қызығушылығына байланысты бала дамуына қолайлы орта жасайтын мамандардың тапшылығы тағы бар.

Аты-жөнін атамауды жөн көрген ата-ана: «Бізде қолжетімді және тегін түзету орындары жоқ. Барлық жеке орталықтар ақылы. Қалтамыз көтере бермейді. Спорт секциялары жоқ, бейімделген спорт бойынша жаттықтырушылар да жоқ. Ең бастысы – тегін түзету орталықтары болса екен. Арнайы методикалармен және арнайы мамандары бар орталықтар керек. Ерекше баласы бар ата-аналардың басым көпшілігі жұмыс істеуге мүмкіндігі келмейді», – деп мұңайды.

Баланың бұл халге душар болғанына еш кінәсі жоқ. Ата-ананы да айыптау орынсыз. Бұл ауру біздің қоғамда бар әрі оны кез келген адам қабылдай білуі керек. Бастысы – мамандар мұндай балаға тыныштық сақтау, дауыс көтермеу және айқайламауды ұсынады. Жақын жерде жатқан өткір заттарды немесе қауіпті заттарды алып тастау керектігін де ескертеді. Дыбыстық эффектілерді, дыбыс деңгейін (рация, музыка), жарықты азайту керек. Сондай-ақ мұндай балалар көбінесе физикалық тұрғыдан жақсы дамығанын есте ұстаған жөн. Олар қолдан босап кетіп, жолға жүгіріп шығуы мүмкін. Балаға тәттілерді немесе ойыншықтарды беру, балаға оны алып кететініңізді айту, балаға бір нәрсе деп сөйлеу немесе көңіл аудару мүлде орынсыз әрекет. Бұл – көмектеспейді, керісінше истериканы күшейтуі мүмкін екендігін айтады.