Бірегей тұлға
Қазыналы Қазалы топырағында туған дара тұлғалар туралы сөз қозғағанда ерінбей еңбек еткен, қиындыққа берілмеген, қажырлы іс, қайтпас қуатының арқасында алқалы көптің абыройына бөленген, төңірегіне ілім-білімнің ізгілік нұрын сепкен Әбжәли Бекпанұлы Айбосыновтың есімі ерекше құрметпен аталады. Өзінің саналы ғұмырын ұрпақ тәрбиесіне арнаған жанның туғанына биыл 100 жыл толып отыр. Әбжәли Айбосынов 1925 жылы 17 наурызда Қазалы ауданы Сарыкөл ауылында дүниеге келеді. «Тектіден текті туады. Тектілік тұқым қуады» деген бар. Оның арғы атасы Басықара би бір тайпа елді аузына қаратқан шешен болған. Әбжәли Бекпанұлының үлкен жиындарда қағазға қарамай сөйлейтін шешендігі осы арғы аталарынан дарыса керек.
Әкесі Бекпан сөзін тіке айтатын адам болған. Анасы Зейнеп Бекетай болыстың қызы. Діни сауатты, кішіпейіл, ерінің жанына жалау болған жан. Әбжәлидің балалық шағы ашаршылық кезеңіне тап болғандықтан қатарластарымен ойнап, қарны тойып тамақ жемеген. Ес білгеннен еңбекке араласып, үлкендерге қолғабыс етті. Кішкентайынан өте зерек болып өскен Әбжәли 1934 жылы Қазалыдағы №67 теміржол мектебіне барып, 1943 жылы 9 сыныпты үздік бітіреді. Асқақ арманы – мұғалім болу еді. Бірақ аяқ астынан басталған соғыс балаң жігіттің бұл жоспарын бұзды. Отанды қорғау ердің міндеті деп түйсінген ол 1943 жылы соғысқа аттанады.
1943-1945 жылдар аралығында Забайкалье майданының 36 әскерінің 135 полкында радист міндетін атқарды. Майдан шебінде радистің жауапкершілігі жоғары екені белгілі. Әскери қолбасшылардың бұйрығын ұрыс даласында жүргендерге шұғыл, айқын жеткізіп отыру керек. Радистің кішкене қателігі мыңдаған адамның өміріне қауіп төндіреді. Әскери операциялардың сәтті өтуі, аспанда қалықтаған самолеттер мен жерде табандаған танктердің әбжіл әрекет етуі бұйрықтың дөп түсуінде. Жастайынан қағілез жас бұл міндетті аса жауапкершілікпен атқарды. Фашистер тізе бүккен соң 1945 жылдың тамыз-қазан айлары аралығында жапон милитаристеріне қарсы соғысқа аттанып, Манчжурияда Квантун әскерін талқандауға қатысады. Ол жақта денсаулығына байланысты Чита облысының госпиталына түсіп, 1946 жылы аман-есен елге оралады. Ұлы Отан соғысында жауынгерлік тапсырманы мінсіз орындағаны үшін «І дәрежелі Ұлы Отан соғысы» ордені және басқа да медальдармен марапатталған.
Қилы заман, сұм соғыс Айбосыновтың сағын сындыра алмады. От пен оқтың ортасында жүріп жеңіске деген сенімін жоғалтпаған оның басты арманы абдыраған жұртты алға сүйреп, халыққа ілім үйрету болды. Елге оралған соң оқу білімге қайта ден қойып, 10 кластық оқуын бітіріп алады. Артынша Алматыдағы заң мектебін сырттай аяқтайды.
1950-1954 жылдар аралығында Қазалы халық сотында нотариус болып қызмет ете жүріп, №43 теміржол мектебінде мұғалімдікті қоса атқарады. Бұдан соң жеті жыл Қазалы стансасындағы №87 сегізжылдық мектептің алғашқы директоры болды. Жұмыс істей жүріп, 1956 жылы Қызылорда педагогикалық институының тарих факультетін үздік бітіреді. 1961 жылы №17 Ғани Мұратбаев атындағы мектептің директоры қызметіне тағайындалып, 1963 жылға дейін абыроймен басқарды. Оның тарихи фактілерді жатқа айтатын қасиеті көпшілікті таңқалдыратын еді дейді қызметтес болған әріптестері. Ол тарих пәнін оқыту барысында ел мен жердің тарихын зерттеуге терең мән беретін. Қазалы уезінің тарихын зерттеп, барлық білім ордасында ауыл мен мектеп тарихына арналған бұрыштардың ашылуына септігін тигізеді. Сол кезеңде Әбжәли Бекпанұлының бастамасымен №17 Ғани Мұратбаев мектебіне жиналған құнды дүниелер, кейін аудандық мемориалық музейге экспонат ретінде қойылады.
Ұстаздың басты миссиясы оқушының бойынан тұлғаны көріп, оның бар қарым-қабілетін ашып, талантын танып саналы азамат болып қалыптасуына негіз қалау. Әбжәли Айбосынов жас ұрпақты болашақтың иесі ретінде бағалаған ғұлама ұстаз еді. Ол баланы жеке тұлға ретінде қабылдап, білім мен тәрбие үдерісін осы құндылыққа негіздеді. Жүрегіндегі мейірімі мен махаббатын балаға арнаған жанды халық ұлы ұстаз Сухомлинскиге теңеді. Еңбек жолын қарапайым мұғалімнен бастаған оның пешенесіне ауданда екі бірдей мектепті басқару бақыты бұйырды.
1963-1980 жылдар аралығында Қазалы аудандық халық ағарту бөлімінің басшысы қызметін абыроймен атқарды. Ауданның білім саласын 17 жыл басқарған білікті педагог мектептердің материалдық-техникалық базасын нығайтуға күш салды. 1966 жылы ауданда алғашқы типтік үлгідегі №216 Қ.Сәтпаев атындағы мектепті ашып, білікті мамандарды жан-жақтан жинады. Алыс елді мекендерде бастауыш мектептер ашты.
Ардагер-ұстаз Серік Қуанышбайдың айтуынша, Әбжәли Бекпанұлы үнемі ізденісте жүретін. Білім мен тәрбие беруде жаңашылдықтарды енгізіп, мұғалімдер біліктілігін арттыруға терең мән берді. Өйткені кәсіби шеберлігін дамыта алған мұғалім оқытудың әдіс-тәсілдерін жақсартатынына сенді. Ұстаздарды ынталандырып, қолдап отырды. Мектептер арасында өзара жарыс ұйымдастырып, педагог кадрлардың жауапкершілігін көтеріп қоятын. Ыбырай салған сара жолмен айнымай жүріп, білім саласына бар ғұмырын сарп еткен Әбекеңнің өмір жолы тарих және педагогика мамандықтарында оқып жатқан студенттердің ғылыми зерттеулеріне арқау болатын тақырып.
1965-1966 жылдары аудандағы методикалық кабинеттің жұмысы Қазақ КССР Ағарту министрлігі тарапынан жоғары бағаланып, озық тәжірибе облыс мектептеріне таратылып, үлгі ретінде қолданылған кезеңдер еді. Әбжәли Бекпанұлы жоғары жетістіктерге тоқмейілсімей, жас ұрпаққа білім мен тәрбие беруде сол кездегі Совет Одағы мектептерінде болып жатқан оңды өзгерістерді зерттеп, үйренуден жалықпады. Сол жылдары аудан мектептерінде сабақ өткізу кабинеттік жүйеге көшіріліп, көрнекі құралдарды қолдану енгізілді.
1968 жылы Әбекеңнің бастамасымен Қазалы ауданында спорт мектебі ашылды деп еске алады білім саласының ардагері Нұрбек Шакенов.
– Мен ол кезде білім бөлімінің қаржы саласын басқаратынмын. Әбекең шақырып алып, балалардың кәсіби түрде спортпен айналысуы ауданда кенжелеп тұр. Тез арада спорт мектебін ашуымыз керек. Жан-жақты зерттеп, ұсыныс беріңіз деп мені облыс орталығына жіберді. Ол кезде білім бөліміне қарасты 41 мектеп, 33 балабақша, 22 мектеп жанындағы интернет болды. Әбекең соның бәрінің жұмысын үйлестіріп басқарып отырушы еді, – дейді бүгінде тоқсанның төріне озған қария.
Сол күндердің белгісі аудандық №17 олимпиадалық резервтің мамандандырылған балалар мен жасөспірімдер мектебінде бүгінде спорттың 12 түрінен 1700-ге жуық спортшы жаттығуда. Олар ел біріншіліктері мен Азия, Әлем чемпионаттарында көк байрағымызды желбіретіп жүр. 2012 жылғы Лондон Олимпиадасының қола жүлдегері Мария Вольнова осы мектептің түлегі.
– Әбжәли Бекпанұлы білікті кадрды алыстан танитын. Көзіне түскен маманның аты-жөнін қойын кітапшасына түртіп қоятын және үнемі сырттай бақылап жүретін. Кезі келгенде оны білім жетілдіру курстарына жіберіп оқытып алатын. Ол кісі «нашар оқушы болмайды, нашар мұғалім болады» деген қағиданы берік ұстанып, мұғалімдерге қатаң талап қоя білді. Соның арқасында көптеген ұстаз өмірден өз орнын адаспай тауып, білім саласының майталман мамандары атанды, – дейді ұстазын ізетпен еске алған ардагер-ұстаз Зинеш Ақжанова.
Әбжәли Айбосынов 1980-1985 жылдар аралығында Тереңөзек аудандық білім бөлімінің басшысы қызметін атқарып, абыроймен дербес зейнеткер санатында демалысқа шықты. Халыққа білім беру саласындағы абыройлы еңбегі үшін Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген мұғалімі атағы берілді. «Қазақ КССР халық ағарту ісінің үздігі», «КСРО халық ағарту ісінің үздігі» төсбелгілерімен марапатталды. КСРО Жоғары Кеңесі Президиуымының Жарлығымен 1978 жылы «Еңбек Қызыл Ту» орденінің берілуі қажырлы еңбегінің бағалануы еді. Ол қоғамдық жұмысқа да белсене араласты. Аудандық кеңестің депутаты, аудандық партия комитетінің мүшесі болды. Қазақстан мұғалімдерінің ІҮ, Ү съездеріне делегат болып қатысты. Парасатты басшыға еліміздің ағарту министрлігінен де жоғары қызмет ұсынылыпты. Бірақ Әбжәли ұстаз биік мансаптарға қызықпаған. Оның парасаттылығы, іскерлігі, білімдарлығы, кісілік келбеті, талапшылдығы, тазалығы, тіпті қаталдығы өзінің өмірлік миссиясын абыроймен атқарып, ел алдында құрметке бөленуіне негіз болды. Ол әр адам күн сияқты, тек оған жарқырауға мүмкіндік беру керек дейтін. Адаммен терең тіл табысатыны сонша, үзілген үміттерді жалғап, жүректің отын жағатын. Онымен пікірлескендердің арасында қиындықтарын ұмытып, болашаққа жаңа көзқараспен, жаңа миссия тұрғысынан қарап, өмірлерін жақсы жағына өзгерткендер болған. Әбжәли Бекпанұлы өмірге келген әр адам артында із қалдыру керек. Ақша, атақ-даңқ үшін емес, биік мақсаттар үшін өмір сүру керек деген ұстанымда болған. Өз балаларын да сол мұрат үдесінде тәрбиеледі. Өн бойына қазақ әйеліне тән нәзіктік пен парасаттылықты сіңірген аяулы жары Кәрима Алматқызы екеуі жеті ұл-қыз өсіріп, тамырына ұлағатты тәрбие тәлімін құйды. Әр баласын жеке тұлға ретінде құрметтеді. Тек білім ғана адамды биікке көтеретінін айтып отырды.
Бүгінде Әбжәли Бекпанұлының ұрпақтары атадан балаға ұласқан адамгершілік жолын, жібек желідей тартылған парасат даңғылын, азаматтықты биік қойған өнеге мектебін жалғастырып келеді. Үлкен ұлы Әбдірахман мен Гүлмирасы дәрігер мамандығын алды. Нұрбану – технолог, Шәймерден – спортшы, Мәдина – әке жолымен мұғалім болды. Кіші ұлы Амандық облыстың прокуратура органдарында басшылық қызмет атқарды. Кіші қызы Дина белгілі ғалым, инновациялық менеджмент мамандығы бойынша PhD докторы. Қаржы-экономика салалары бойынша білікті маман. 20 жылдан аса мемлекеттік қызметті атқарып, елдің құрметіне бөленген.
Биыл Дина Әбжәлиқызының бастамасымен ұрпақтары әкенің қара шаңырағын қайта салып, жаңаша кейіпке енгізді.
– Қарашаңырақты білімді балғындарға даңғыл жол ашатын орталыққа айналдыру. Егер әкеміз секілді өзін тануға, әлемді тануға көңіл бөліп, білімнің терең тұңғиығына бойлай алатын адам көп болса, ел экономикалық және рухани тұрғыдан мықты мемлекеттерден еш кем түспесі анық. Осындай бірегей тұлғалардың өмір жолы өз Отанына адал қызмет етуге ұмтылған өскелең ұрпаққа өнеге болуға тиіс, – дейді ұстаздың қызы.
Әбжәли Бекпанұлы Айбосынов 1990 жылы 21 ақпанда 65 жасында соғыс салған сызат салдарынан қайтыс болады. Дегенмен қысқа уақытта аймақтың білім саласын биікке көтеруге көп күш-жігер жұмсағанын көпшілік жақсы біледі. Ендігі мақсат ғұмырын ұлағатпен өрген, кісілікпен көмкерген білікті педагогтің есімін ұрпақтар жадында жаңғырту. Әр жүрекке білімнің өшпес сәулесін құйған дара ұстаздың есімін тарихта мәңгі қалдыру үшін аудан орталығынан бір мектепке есімі берілсе артық емес. Бұл елге мерей, азаматқа мәртебе, өскелең ұрпаққа өнеге.
Айсұлу ҚАСЫМОВА,
Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі
