Қазақша аудармасы бола тұра «пенсия» сөзін мақала басында текке қолданбадық. Тұңғыш термин «pension» яғни «төлем» деген сөзінен қалыптасқан. Құрметтің тарихы сонау ежелгі Рим империясынан басталады. Мемлекет тізгінін ұстаған әйгілі қолбасшы Юлий Цезарь билік еткен кезеңінде жорыққа жарамсыз жауынгерлердің жігерін жану, олардың бай тәжірибесін мемлекет мүддесіне ортақтастыру мақсатында ынталандыру үшін ақы төлеген. Шығыс тарихына үңілсек, үлгілі үрдіс Хазіреті Омардың халифалық кезеңінде сипат алғанын айғақтайтын жазбалар жеткілікті. Тарихшылар бүгінгі тұрақты зейнетақының төленуіне бастауды 1673 жылы француз әскери-теңіз офицерлеріне төлеген ақымен байланыс­тырады. Француз революциясы кезінде 1790 жылы зейнетақы туралы арнайы заң қабылданады. Аталған құжатта 50 жастан асқан және 30 жылдық еңбек өтілі бар қызметкерге мемлекет төлем төлейді. Ал зейнетақы төлеу үшін алғашқы зейнетақы қор 1825 жылы Пруссияда құрылады.

Алғаш әскерилерлерге төленген ақы жаппай сипат алуына не түрткі болды?

1889 жылы Германияда енгізілген тәртіп ұзамай Еуропаның Дания, Финляндия, Жаңа Зеландия, Аустралия, Ұлыбритания, Франция, Нидерланды, Швецияда жалғасын табады.

Бір қызығы, бірінші төлем асыраушысынан айырылған, жұмыс барысында мүгедек болған қарт адамдарға зейнетақы сақтандыруды төлеу кезінде босатылыпты.

Зейнеткерлерге лайықты зейнетақы төлеу әлем елдерінің алдында тұрған глобалды мәселе. Демографиялық жағдайдың тұрақталуына байланысты егде жастағылар қатары еңбекке қабілеттілерге қарағанда артқан. Сарапшылар 2030 жылға қарай жер беті жұртшылығының 30 пайыздан астамы зейнеткерлер қатарын толықтырды деп болжалған. Мәселеге орай қазір біршама елдерде әйелдер мен ерлер үшін 65 жасқа дейін зейнеткерлік жас белгіленген. Келешекте 70-ке дейін көтеру көзделіп отыр.

«Әлемде үш негізгі зейнетақы жүйесі қолданыста бар. Олар тарату, жинақтау және аралас. Алғашқысында жұмыс істейтін адамдар өз қаражатымен зейнеткерлерді қамтамасыз етеді. Мұның артықшылығы, қарттыққа дейін мүмкіндігі болмаған адамдар тиісті жасқа жеткенде өзгелер сынды жақсы өмір сүре алады. Мамандар өмір сүру ұзақтығының артуы жүйенің тиімсіздігін көрсетіп отырғанын баса айтуда. Жинақтаушы жүйеде әр адам өзінің ертеңі үшін тер төгеді. Бұл үшеуінің қатарындағы қолайлысы аралас зейнетақы. Онда адамдар жалақысының бір бөлігін елдің зейнетақы қорына аударады. Бұл соманың бір бөлігі өзге жасы жеткен азаматқа төленсе, өзгесі өз зейнетақысына бөлінеді», – дейді қаржы саласының маманы Айтуар Әлиұлы.

Дания, Аустралия Нидерланды, Швеция, Норвегия, АҚШ-та ең көп зейнетақы алатын адамдар мекендейді. Зейнеткерлерге жағдай жасаған елдердің тұғырында Түркия, Жапония, Канада тұр.

Анадолылық ағайындар ерлерді 60, әйелдерді 58 жасында зейнетке шығарады. Ал АҚШ, Италия, Израиль азаматтары зейнеткер атануы үшін 67-ге толуы міндеттелген. Ұлыбритания, Аус­тралия әйелдері 66 жастан бастап зейнетақы ала алады.

Аустралияда біздегідей еңбек өтілі талап етілмейді. Мемлекеттік және жинақтаушы зейнетақы жүйесін қолданатын ел тұр­ғындары 67 жастан бастап, тіпті ешқашан жұмыс істемесе де, мемлекеттік зейнетақыны алуына мүмкіндік қарастырылған. Жұмыс істеген аустралиялықтар жинақтаушы зейнетақыға немесе Superannuation Guarantee-ге сенім артады. Компаниялар қызметкердің жалақысының 11 процентін сонда аударады. Назар аударсақ, аустралиялық бір зейнеткер екі апта ішінде 1096,70 AUD алады.

Халқы қартайған делінетін Жапония зейнеткерлер саны бойынша көшбасшы ел.

БҰҰ 2050 жылға қарай күншығыс еліндегі зейнеткерлердің үлесі халықтың 36 проценттен асатынын айтып, дабыл қағуда.

Жапондықтар 65 жасында зейнетке шығады. Қаласа, 60-та де зейнеткер атануына болады. Мұндайда төлем мөлшері 24 процентке кемиді. Ал адам 70 жасқа дейін істеуге пейілді болса, зейнетақысының мөлшері төрттен бірге артады.

Жапондық зейнетақы жүйесінде үш түрлі қолданыс бар. Ұлттық зейнетақы қоры. Ол өзін жұмыспен қамтыған және жалдамалылар үшін қарастырылған. Екіншісі, ресми және компания қызметкерлеріне лайықталған жүйе. Соңғысы, өзге зейнетақыларды ала алмайтын кейбір кәсіптер мен салалар үшін өзара көмек зейнетақысы.

Бүгінгі таңда Күншығыс елінің егде жастағы азаматтары жылына 2 млн 600 мың теңге көлемінде зейнетақы ала алады.

Норвегияда ерлер де, әйелдер де 67 жасында зейнеткер атанады. 2023 жылы норвегиялық зейнеткерлерге айына 1 млн 50 мың теңге көлемінде зейнетақы төленгені белгілі болған.

Өзге елден келгенде Иммигранттар мұнда 40 жылдан астам тұрса, толық зейнетақыны толық ала алады. Сонымен зейнетақы төлемдерінің бір бөлігі ел аумағында кемінде 3 жыл жұмыс істегендерге қолжетімді.

Ең төменгі зейнетақы Оңтүстік Корея, Сингапур, Чили қарияларына тиесілі. Қазақстан зейнетақы төлеу көлемінен алдыңғы ондықта, анығын айтсақ, тоғы­зыншы қатарда тұр.

Үндістанда зейнетақы мен арнайы жәрдемақы тек қарт адамдарға, мүгедектерге және асыраушысынан айрылғандарға төле­неді. Қарапайым азаматтарға зейнетақы төленбейді. Үндістанның әрбір штатында өзінің зейнетақы заңнамасымен білгілейді.

КСРО құрамында болған елдерде Одақ кезіндегі бірқатар тізбекті жүйе әлі күнге дейін сақталған.

АҚШ-та панасыз зейнеткерлерге арнайы көпқабатты үйлерде тұру мүмкіндігі де беріледі. Олар сол үйлерде өзінің зейнетақысы есебінен жеңілдікпен өмір сүре алады және көптеген қосымша әлеуметтік төлемдер ала алады. Германияда да тұрғын үйге мұқтаж зейнеткерлерге мемлекет қамқорлығында. Зейнетақысымен кез-келген адам автокөлік сатып алып, жылына екі рет басқа елге демалуға бара алады. Испанияда бұл санаттағыларға азық-түлік арзандатылады. Өзге мемлекеттерге баруға жеңілдікпен билет беру жолға қойылған. Данияда кемінде 40 жыл өмір сүрсе немесе бір салада ұзақ уақыт жұмыс істеген азамат айына орта есеппен 2800 доллар алады.

Мексика ерлі-зайыптыларға 2200 доллар көлемінде орташа зейнетақы төлейді.

Қазақстанда 2023 жылдан 2028 жылға дейін әйелдердің «зейнеткерлік» жасы 61 жас­ты құрайды. Зейнеткерлік жастың ең жоғары деңгейі 2031 жылы 63 жас болмақ.

2024 жылғы 1 қаңтардан белгіленген ең төменгі зейнетақы 57 853 теңгені көрсетсе, базалық зейнетақы төлемінің ең төменгі мөлшері 28 215 теңге.

Мемлекеттік базалық зейнетақы төле­мінің мөлшері ең төменгі күнкөріс деңгейінің ұлғаюына, сондай-ақ оның ең төменгі мөлшерінің 65, ең жоғары мөлшерінің 105 процентке дейін ұлғаюына байланысты өзгермек.

Ең төменгі базалық зейнетақы ең төменгі күнкөріс деңгейінің 65 пайызы немесе 28 215 теңге мөлшерінде азаматтарға зейнетақы жүйесіне қатысу өтілі он жылдан кем немесе он жыл болмаған жағдайда төленеді. Он жылдан астам зейнетақы жүйесіне қатысу өтілінің әрбір толық жылы үшін базалық зейнетақы 2 пайызға артады. Ең жоғары базалық зейнетақыны зейнетақы жүйесіне қатысу өтілі 30 жыл немесе одан да көп азаматтар алады.

5 және одан көп бала туған немесе асырап алған әйелдер 53 жаста зенйнетке шығуына болады. Егер әйел жұмыс істемейтін болса да, баланы бағып-күткен, әрбір бала 3 жасқа толғанға дейінгі уақыты зейнетақы тағайындау үшін еңбек өтіліне есептеуге қосылады.

Сондай-ақ 18 жасқа дейінгі мүгедек баланы бағып-күткен және жасына байланысты зейнеткерге, сондай-ақ сексен жасқа толған қартқа күтім жасаған кезеңі, әскери қызметшілердің ерімен бірге тұрған уақыты зейнеткерлікке қосымшаға саналады. Қазақстан Республикасы мекемелері мен халықаралық ұйымдардың қызметкерлері зайыбының (жұбайының) шетелде тұрған уақыты және басқалар сияқты жекелеген әлеуметтік маңызы бар кезеңдерді зейнетақы жүйесіне қатысу өтіліне есептейді.

Григорий Маршенко, Ораз Жандосов, Болат Жәмішев бастаған қаржыгерлер елдегі зейнетақы жүйесін жандандыру үшін жетілдіру қажеттігін алға тартуда. Мамандар жаһандық зейнетақы индексі Mercer CFA Institute Pension Index (MCGPI) нәтижелерін саралап, Қазақстан «тұрақтылық» қосалқы индексінде 7-орын және «тұтастық» қосалқы индексінде 14-орынға бағаланғанын айтады. Мемлекет, қызметкер және жұмыс берушінің қатысуына негізделген тұрақты көпдеңгейлі зейнетақы жүйесін құруға негізделген Қазақстан «лайықтылық» суб-индексі бойынша салыстырмалы түрде төмен бағаны көрсеткен. Аталмыш жағдайлар елімізде азаматтардың табыстары мен зейнетақы жинақтарын арттыру бойынша жүйелі шаралар қабылдау қажеттігін көрсетіп отыр.

Қаржыгерлер ұсынған жол – базалық зейнетақыны нығайту арқылы көпдеңгейлі зейнетақы жүйесінің мемлекеттік құрам­дауышын күшейту. Бұл орайда барлық зейнетақы төлемін болжау және есептеу үшін бірыңғай ең төменгі жалақыны негізге алуды ұсынған. Халықаралық тәжірибеде бар үрдіс ең төменгі жалақы мөлшерін пайдалануға кезең-кезеңмен көшу ең төменгі күнкөріс деңгейін пайдаланумен салыстырғанда, мүмкіндігінше лайықты зейнетақыны қамтамасыз етеді. Сондай-ақ мемлекеттік зейнетақының құнсыздануы, жүйенің ашық­тығы мен құнсыздығын қаперге алуды ұсынады.

«27 жыл сауда саласында жұмыс істедім. Алғашқы перзентімді босанған соң, маман жетіспеушілігіне орай, жарты жүктемемен жұмысқа қабылдаған. Зейнеткерлікке құжат тапсырғанда, сол баламды баққаным өтілге саналмай қалды. Соңғы уақытта жеке кәсіпкер болдым. Алатын зейнетақым ең төменгі төлеммен есептеліп отыр. «Қазақстан жақсы зейнетақы төлейтін ел. Жыл сайын ол артып отырады деп» мақтанамыз. Шын мәнінде, ақша мен өмір сүру сапасы бір-біріне кереғар», – дейді Гүлімжан Есқалиқызы.

«Өмір бойы табан аудармай теміржол саласында жұмыс істедім. Бүгінгі төленіп отырған ақы лайықты есептелген деуге болмайды. Жүз мың теңгемен қалай жан бағуға болады? «Орташа зейнетақы осынша» деген ақпаратқа да сене алмаймын. Неге қартайғанда бала-шағаға масыл болуым керек? Жағадан алған қымбатшылыққа тоқтау жоқ. Әр саудагер өз білген бағасын қояды. «Ақша өседі» дегенді естісе, тауарды алдын-ала өсіріп жібереді. Жағдайым келсе, жұмыс істер едім. Оған қауқарым бар ма?», – деп қынжылады Ермұрат Нұрберген.

«25 жыл еңбек өтілімен зейнеткерлікке шыққан жанның бірімін. Шүкір, жаман емеспін. Сол бір жүйенің қайта қолданысқа енгенін қалаймын. Өзім қызмет атқарған ағарту саласында алпыстан асқанша жүру қисынға келмейтін түсінік. «Алпысқа келгеннен ақыл сұра» десе аталарымыз, мен «Алпысқа келген мұғалімнен ақыл сұрама» дер едім. Алпыстағы адам жаңа өзгерістерді қабылдап, гиперактивті балаға ие бола алады деп ойламаймын дейді», – Бақыт Жанұзаққызы.

«Алматыға балаларымның қасына көшіп бардық. Бірақ Қазалыдағы тіркеуден әлі шыққан жоқпын. Естуімше, едәуір азайып қалады. Онсыз да бір айдан бір айға зорға жетіп отырғанда, жартысы кеміп қалса, кемтігімізді кім жамайды?» – дейді Рысбике Өмірғалиева.

«Бізде зейнетақы аз, жағдай ауыр дегенді жиі айтамыз. Жақында Ресейде болдым. Ондағы жағдай мүлдем қиын. Зейнеткерлердің дені тұрмысы төмен, қайыршылар қатарында. Табыстары коммуналдық шығынына жетпейді. Ет жеу туралы армандаудың өзі ауыр. Тыныштықтың, тоқшылықтың қадірін білуіміз керек. Елде кәсіп жасаймын, табыс табамын дегендерге тосқауыл жоқ. Тіпті барлық шығыннан босатып қойған. Емделесің бе, сауығу орнына барасың ба, тегін. Басқа да көмектер жетіп-артылады. Барлығын үкіметке жаба бермей, күшімізді жастарды дұрыс тәрбиелеуге бағыттасақ, Қазақстан одан әрі өркендейді», – дейді Кеңес Мұратбай.

Р.S: Жақында Кореядан оралған танысым ол жақта зейнеткер деген шектеу жоқтығын, өзімен бірге 70-тен асқан адамдар да жұмыс істейтінін айтты. Кеңес ақсақал айтақандай, Қазақстанда жаңа мүмкіндіктерге иек артқан тұрғынға жағдай жасалған. Зейнетке шығып, шаруа­сын шашыратпай, шаңырағын шаттыққа шарпытып отырған үлгілі үлкендер жетерлік. Десе де еселі еңбек қашан да бағалануымен лайықты. Бұл өз кезегінде бүгінгі жұмыс күші, ертеңгі зейнет жасына жететін барлық адамның өнімді іс істеп, болашағын байыптауына жол ашады.