Аумақтан тыс соттылық: Сот саласындағы өзектілігі мен құқықтық негіздері

Қазіргі жаһандану дәуірінде мемлекетаралық қатынастар мен трансұлттық құқықбұзушылықтар саны артуда. Осындай жағдайда мемлекеттердің юрисдикциялық шекаралары жиі бір-бірімен қиылысып, кейде белгілі бір істерді қарау құқығы бір мемлекет аумағынан тыс аймақтарға да таралады. Бұл құбылыс аумақтан тыс соттылық (экстерриториалдық юрисдикция) деп аталады. Аталған ұғым сот саласында айрықша назар аударуды қажет етеді, себебі ол мемлекеттің егемендігі, халықаралық құқық және адам құқықтары сынды күрделі құқықтық категориялармен тығыз байланысты.

Экстерриториалдық юрисдикция — бұл мемлекеттің өзінің аумағынан тыс жерлерде де құқық қолдану және сот төрелігін жүзеге асыру құқығы. Мұндай юрисдикция әдетте мынадай жағдайларда жүзеге асады:

-азаматтық принцип бойынша – ел азаматы басқа мемлекетте құқықбұзушылық жасаса да, өз елінде сотталуы мүмкін;

-қорғаныш принципі бойынша – шетелде жасалған қылмыс елдің ұлттық қауіпсіздігіне қауіп төндірсе;

-әмбебап юрисдикция – әскери қылмыстар, геноцид, адамзатқа қарсы қылмыстар сияқты аса ауыр істер кез келген мемлекетте қаралуы мүмкін.

Аумақтан тыс соттылықты қолдану БҰҰ Жарғысы, Женева конвенциялары, халықаралық қылмыстық сот жарғылары сияқты бірқатар халықаралық құжаттармен реттеледі. Мысалы, Халықаралық қылмыстық соттың юрисдикциясы нақты мемлекеттің аумағымен шектелмейді – адамзатқа қарсы жасалған қылмыстарға кез келген жерде, кез келген тұлға жауап беруі мүмкін.

Көптеген мемлекеттер өз қылмыстық кодекстеріне экстерриториалдық нормалар енгізген. Мысалы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде де (6-бап) ҚР азаматтарының шетелде жасаған қылмыстары үшін жауаптылық қарастырылған.

Аумақтан тыс соттылықты қолдану кезінде келесі құқықтық және саяси мәселелер туындайды:

1. Мемлекеттік егемендік пен араласу қаупі – бір мемлекеттің өзге мемлекеттің ішкі істеріне араласуы ретінде қабылдануы мүмкін;

2. Қос юрисдикция қаупі – қылмыс үшін екі түрлі мемлекетте бірдей жауаптылыққа тарту мүмкіндігі (non bis in idem қағидасының бұзылуы);

3. Іс жүргізу кепілдіктері – шетел аумағында тергеу әрекеттері мен дәлелдеме жинау қиындықтары.

Аумақтан тыс соттылық – халықаралық құқық пен ұлттық сот жүйелерінің тоғысатын күрделі саласы. Бұл тетік мемлекеттерге өз азаматтарын және ұлттық мүдделерін шет елдерде қорғауға мүмкіндік берсе, екінші жағынан, халықаралық қатынастарда шиеленістер туындауына себеп болуы мүмкін. Сондықтан, мұндай юрисдикцияны қолдану әрдайым халықаралық құқық нормалары мен өзге мемлекеттердің егемендігін құрметтеу қағидаларына негізделуі тиіс.

Қазалы аудандық соты

әкімшісінің жетекші маманы