Дәстүрін дәріптеген ұтылмайды

Әр халықтың сенімі, тұрмыс-тіршілігі, ұлттық құрылым ерекшелігіне сәйкес, ғасырлар бойы жинақталып, қалыптасқан ғұрып, мінез-құлық үлгілерінің жиынтығы болады. Қоғамдағы әлеуметтік қатынас түрлері, адамдардың тәрбие, ұйымдасуының маңызды формаларын құрап, мәдени деңгейін көрсететін рухани байлық – салт-дәстүр. Соңында «Алты жыл аш болсаң да, атаңның салтын ұмытпа» деген мақалға арқау болған бай мұрамыздың бүгінде ұмыт бола бастағандары да бар.

Өткеннен мұра болып қалған бұл дәстүрлер ғасырлар бойы қалыптасып, ел тарихын, мәдениетін, ұрпақтар сабақтастығын сақтап, өшпес құндылық ретінде бағаланып келеді. Кез келген дәстүр өзіне тән мәнге ие. Олар жұртымыздың күнделікті өмірі, отбасылық қатынастар, әлеуметтік құрылымның маңызды аспектілерін қамтып, моральдық нормаларын көрсетеді.

«Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар» дегендей, кейбірінің жұрт жадынан жоғалып кеткендері, бастапқы мән-мағынасынан ажырауына тұрмыстық өзгерістер де себепкер болған. Өйткені тіршілігі көшпелі өмір салтымен тікелей байланысты болғандықтан олардың заманауи қоғамның талаптарына сәйкес келмеуінен орын алған.

Бірақатары маңыздылығымен қайта жаңғыртуды қажет етіп келеді.

Қазақ қоғамында бір адам немесе отбасы қиын жағдайға тап болса, ауыл немесе ру болып оларға көмек көрсеткен. Бұл «жылу жинау» дәстүрімен жұртшылық ортақ мақсатқа бірігіп, қиындықты еңсеруге ұмтылған.

Екі жақ арасында орын алған кикілжің немесе дау-дамайды бейбіт жолмен шешу үшін қолданылған салтты қазақ «көтендестіру» атаған. Бұл дәстүрде дауласқан тараптар бір-біріне арқа жағын тиістіріп, татуласқан. Ерекше рәсім – келісімге келудің белгісі саналған.

«Көтендестіру» туралы елдің оңтүстік өңірі өзгеше түсінік таратады. Онда салтты балалары қырқынан шыққанша, бір уақытта босанған екі әйелге бір-бірімен араласуға, көрісуге болмайтынымен байланыстырады. Қырық күннен кейін екі әйелді қонаққа шақырған үй иесі бірінші келгенін кереге жаққа қаратып отырғызса, екіншісін бірінші әйелмен арқасын тірей жайғастырады. Үй иесінің белгісімен екі әйел сол қолымен әкелген қонақ кәдесін сол аяғының астынан өткізіп, оң қолымен иық тіресіп отырған әйелге берген. Осылайша қайта қауышып, еркін араласатын болған.

Қазір көпшілік әмеңгерлікті білсе де, «балдызқалыңды» біле бермейді.

Ертеде әйелі қайтыс болған ерге балдызын қосатын салт болған. Сол қалыңмал атауы – балдызқалың. Отбасылық қарым-қатынасты үзбеу және балаларды жетім қалдырмау мақсатынан туған.

Күйеу қайтыс болған қалыңдығына ұрын барған болса ғана бұл ақы төленеді. Егер бұрынғы қалыңдығына ұрын келмеген болса, балдыз қалың төленбейді. Балдызқалыңда күйеудің балдызын алу үшін бұрынғы қалың мал үстіне түйе бастаған тоғыздан тағы да қалың мал береді.

Қазақтың әдет-ғұрпында жиенге арналып өткізілетін ерекше дәстүрлер болған. Соның бірі – жиенқұйрық. Бұл жиен нағашыларына алғаш рет барып, қонақ болғанда, арнайы берілетін қонақасы атауы. Жиенге сый-құрмет көрсетіліп, қой сойылып, құйрық май мен сыйлықтар тарту еткен.

Біреудің үйіне немесе туысына ұзақ сапарға шыққан кезде барған қонаққа, әсіресе аға буын өкілдеріне құрмет көрсету мақсатында жасалған сыйлық – сыралғы. Ол азық-түлік, киім-кешек немесе басқа қажетті заттардан тұрған. Сыралғының негізгі мақсаты – қонаққа және оның отбасы мүшелеріне көрсетілген құрмет пен ілтипат.

Сыралғы туралы тағы бір нұсқа бар. Тілімізде «Батырдан – сауға, аңшыдан – сыралғы» деген мәтел бар. Сыралғы – олжалы, қанжығасы қанданып келе жатқан аңшыдан немесе саятшыдан кездескенде сұралатын дәстүрлі, кәделі жол әрі ырым. Мәрт аңшылар мұндайда «сыралғы» сұрағанның сөзін жерге тастамайды. Бірақ атып алған аң сыйлыққа жатпайды.

Қазақ қыз бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Өсіп келе жатқан қыздардың құлақ тесу рәсімінің де маңызы болған. 5-6 жасында, кейде ертерек немесе кешірек те жүзеге асырылған құлақ тесуді қыз баланың өсіп, бойжеткенінің бастауы ретінде қабылдаған. Дәстүр бойынша, қыздың құлағына әдемі сырғалар тағылған. Кей деректерде, шамамен тоғыз жаста құлақты тесіп, оларға жібек жіптерді салатынын айтады. Тесік орны бітелген кезде жіптерді алып, олардың орнына інжу немесе күмістен жасалған кішкентай сырғаларды таққан. Эстетикалық мәнмен бірге бұл оның жаңа кезеңге өтуін, әйелдер әлеміне аяқ басқанын ұғындырған.

Қазақ қыздарының тұрмысқа шыққанға дейінгі шаштары бір өрімді болған. Үйлену тойынан кейін келіндер қалыңдықтың өрілген шашын босатып, оны екіге өрген. Бұл тұрмыстағы әйел деген мәртебеге ие болғанын білдіретін белгі саналаған.

Ал шын мәнінде, біреу ойын-тойда бәйге, жүлде алса, одан жанындағыларға үлес беріледі. Жүлде алған жаннан басқалар «тәбәрік бер» деп сұрап алады. Олжалы адам әдет бойынша тәбәрік беруге міндетті, бермеуі ұят, сараңдық, дәстүр сыйламағандық саналады. Сондай-ақ ұзақ жасап, өмірден өткен адамның киім не тұтынған заттарын алуға көпшілік тырысады. Бұл да «тәбәрік» не «теберік» делінеді.

Ежелгі дәстүрде қайтыс болған адамның тұтынған киімдерін оның сүйегін жууға кірген, яғни, халық тілімен айтсақ, «өлікке түскен» адамдарға марқұмның атынан киім үлестіретін болған. Бас жағына түскенге бас киімін, ортасына түскенге шапанын, аяғына түскенге етігін (шұлғауымен) атап, таза, тұтынылмаған киімді үлестіретін салт болған. Бұған қосымша өзі қатарлас адамдарға басқадай ұсақ киім, көйлек және басқа кәде қоса ұсынған. Егер киімі берілмей, үй-іші қараулық жасаса, аруақ жалаңаш жүреді деген сенім бар.

Той өткен соң «Түтіні түзу ұшсын» деген ырыммен күйеу балаға өзі мүжіген мойын омыртқаны шаңырақтан лақтыртатын дəстүр болған. Шаңырақтан қымбат, әдемі матаға оралған мүжілген мойын омыртқаны шаңырақтан лақтырғанда, сыртта жүрген жас қыз-жігіттер қағып алады. Бұл «мойынтастар» аталған. Күйеуге мойын омыртқа ұсынған әйелге кәде ретінде жібек орамал не қымбат мата берілген.

Біреу қатты жараланса, өміріне қауіп төнсе немесе бір ауыр (қиын) жағдайға душар болса, әр адам өз басының амандығы үшін «ақсарбас» атайды. Ал бұрын адамдар қауіп-қатерлі ауыр, алыс сапарға шығарда «айтұяқ» деп аталатын құдайы беріген. Бұған жылқы сояды. Салттың «айтұяқ» деп аталуы да осыдан.

Халықта «көп тілегі – көл» деген ұғым бар. Бұрынғы жаугершілік замандарда аталған салт әр ауылда жиі болған.

Соңғы жылдарда ұмытылып бара жатқан дәстүрдің бірі – деңгене.

Ертеде екі немесе үш жігіт бас қосып, ауқатты үйге «деӊгене» жеуге келдік дейдi екен. Ондайда үй иесi бiр семiз қойды сойып, қонақтардың алдына қояды. Олар бiр қойдың етін сорпасымен iшiп, жеп кетуi керек. Егер олар қойды жеп кетсе, қойдың құны сұраусыз, егер еттi тауыса алмаса, олар үй иесiне екi қой төлеуге тиiс болған.

Еліміздің оңтүстік батыс, оңтүстік өңірлері соғым етін қазір де «деңгене» деп атайды. Бірнеше адам ірі малды ортақтасып сойып алып, қыста бір-бірінің үйіне барып, тамақ жейді.

Қыс аяқталып, көктем басталғанда ет сүрленіп, азаяды. Сол соңғы аз етті халқымыз асып, көршiсiмен бірге жейді. Бұл дәстүрді «қап қағар» деп атайды.

Бiр елде ас, үлкен той болатын болса, ол күнi бұрын жан-жаққа хабарлап, сауын айтылады. Бұл жай шақыру емес, әр ел салт-дәстүрмен, яғни батыр, балуанымен, жүйрік атымен, ақын, жыршысымен келсін дегенді білдіреді. І.Жансүгіровтің «Құлагер» дастанында:

Сан сойыс Сағынайдың бұл асына

Мал қайдан келiп жатыр расында?

Жан-жақтан топ-тобымен төгіліп мал

Көтерген малын керей үй басына.

Мал айдап жан-жақты жұрт оннан, бестен,

Көп саба келiп жатыр елдей көшкен... – делінетін жолдар сауынның көрінісін береді.

«Қазақ аттан жығылса да, салттан жығылмаған» деген таныс тәмсіл бар. Ол төл дәстүрімізге қаншалықты мән беретінін ұғындырады. Бүгінде рөлі үлкен өзгеріске ұшырап, кейбірі заманауи өмір салтына бейімделіп кеткен салттың санадан жойылмай, орындалуы тек формальды рәсім емес, жас буынның қазақ екендігін көрсетудің құралы. Діңі үлкен ағаш ұзақ жапырақтайды. Дәстүрін дәріптеген ұтылмайды. Сондықтан қоғамдық деңгейде бұл мәселе назар аударуды қажетсінеді.