Қазақстандағы несие ахуалы: қанша адамда қарыз бар және борыш жүктемесі қаншалықты?

Бүгінде Қазақстанда тұтынушылық несие алу кең етек алғаны сондай, қарызсыз адамды сирек кездестіресіз. Ресми дерекке сәйкес, 2025 жылдың мамыр айындағы жағдай бойынша халыққа берілген несиелердің жалпы көлемі 22,1 триллион теңгеге жетті. Бұл сома жыл басынан бері 6,9%-ға өсіп отыр. Оның ішінде тек тұтынушылық (мақсатсыз, кепілсіз) қарыздар 14,9 трлн теңгені, ипотекалық несиелер 6,3 трлн теңгені құрайды. Яғни ел азаматтарының басым көпшілігі үй сатып алу, автокөлік алу немесе тұрмыстық қажеттерін өтеу үшін банкке қарыз. Ұлттық банк мәліметінше, 2025 жылы теңгемен берілген кредиттердің орташа сыйақы мөлшерлемесі 19-20% шамасында болды. Демек, қарыз алған азамат оған айтарлықтай жоғары үстемеақы төлеуге міндеттеледі. Соған қарамастан, несие алу үрдісі тоқтар емес. Қазақстанда қазір қолында жұмыс істейтін несие келісімі бар азаматтардың саны 7,7 миллион адамға жетті. Бұл – экономикалық белсенді халықтың (жалпы жұмыс істейтіндердің) шамамен 83%-ы деген сөз. Яғни әрбір 5 жұмысқа жарамды қазақстандықтың 4-еуі банктен несие алып, қарыз өтеп жүр. Борышы жоқ, «жастығына басын қойып тыныш ұйықтайтын» отандастарымыздың үлесі бар болғаны 17% шамасында ғана.

Статистикаға жүгінсек, жоғарыда аталған 7,7 млн адамның ішінде бірқатарының бірнеше кредиті бар. Бірінші кредиттік бюро дерегі бойынша, қазіргі уақытта осы қарыз алушылардың кемінде 17%-ының несиесі 90 күннен асып кеткен, яғни проблемаға айналған. Банктер мұндай мерзімі өткен берешекті NPL (non-performing loans) немесе қайтарылуы күмәнді қарыз деп бағалап, жеке есепке алады. 2025 жылдың сәуіріндегі жағдай бойынша бүкіл банк жүйесіндегі осындай мерзімі өткен төлемдер үлесі кредит портфелінің 3,4%-ын құрады (шамамен 1,3 трлн теңге). Ал тек халыққа берілген қарыздар арасындағы 90 күннен астам кешіккен берешек 943 млрд теңге, яғни халық несиелерінің 4,3%-ы болды. Бұл ресми мәліметтер банктер үшін жағдай онша қауіпті еместігін көрсеткенімен, әлеуметтік тұрғыда алаңдатарлық жайттар бар, миллионнан астам азамат қарызын уақытында өтей алмай, қаржы ұйымдарының «қара тізіміне» енген.

Мұндай қиындықтың бір ұшы борыш жүктемесінің тым ауырлығында. Қарапайым тілмен айтқанда, көптеген отбасының табысының едәуір бөлігі несие төлеміне кетеді. Қазақстанда борыш жүктемесінің коэффициенті (БЖК) 0,5, яғни қарыз алушының ай сайынғы кредит төлемдері оның кірісінің 50%-ынан аспауға тиіс деген ереже бар. Мысалы, айлық табысы 300 мың теңге азамат үшін барлық несие төлемдерінің жиынтығы 150 мыңнан артық болса, ол адамның «қарыз жүктемесі шектен тыс» саналады. Қаржыгерлердің айтуынша, егер табыстың тең жартысынан көбі қарызға кетсе, онда адамның өзге қажеттіліктерін өтеуге ақшасы жетпей, қосымша қарыз алуға ұрынуы әбден мүмкін. Экономист Ғалымжан Керімбектің айтуынша, қарыз төлемі уақытында бір рет кешіксе, келесіде төлеу одан әрі қиынлай береді, әсіресе 90 күннен асып кетсе, бұл қарыздың проблемалыққа айналғанының белгісі. Өкінішке қарай, жоғарыда айтқанымыздай, жүз мыңдаған адам дәл осындай тығырыққа тірелген. Ал ресми табысының жартысынан көбін несие жабуға жұмсайтын адамдарды мамандар экономикалық тұрғыда «несиелік құлдықта» немесе «борыш қамытында» жүр деп сипаттайды.

Қазақстандықтардың жаппай несиеге жүгінуінің бірнеше экономикалық-социлогиялық себебі бар. Ең алдымен, халықтың табысы мен тұрмыс шығындарының арасындағы алшақтық ұлғайды. Соңғы жылдары инфляция екі таңбалы процентпен өсті (кей жылдары 14-18%-ға дейін жетті), бұл көптеген жанұяның нақты табысын құнсыздандырды. Сарапшылардың айтуынша, қарапайым адам бір уақытта өзінің жалақысына бірнеше ірі қажеттерін – теледидар, тоңазытқыш, киім-кешек, тіпті азық-түлікті – сатып ала алмайды, сондықтан амалсыз банкке барып, жетпеген ақшаны қарызға алады. Бұл ретте азық-түлік пен коммуналдық қызмет бағасының өсуі де әсер етуде: жалақының көп бөлігі күнделікті қажеттілікке кетіп, ұзақ мерзімге ақшаны жинау қиындаған. Екіншіден, қаржы сауатының төмендігі де маңызды фактор. Көптеген азаматтар несие аларда өзінің болашақ мүмкіндігін, төлем қабілетін орынды бағаламайды. «Кей отандастарымыз несиені рәсімдей отырып, тәуекелдерін есептемейді. Күтпеген жерден жұмыстан айырылу, не өзге төтенше шығын шығу ықтимал екенін ескермейді», – дейді экономист Ғ.Керімбек. Сол себепті әр адам қарыз алғанда ең нашар сценарийді де ойлау керек еді, бірақ бұл кеңес көбіне еленбейді. Үшіншіден, несие пайыздарының жоғарылығы да қарызды ұлғайтып, қарыз алушыны қинайтын фактор. Қазақстанда банктер жеке тұлғаларға жылына орта есеппен 18-20% мөлшерлемемен кредит береді, ал микроқаржы ұйымдарының онлайн-қарыздары жылдық 40-50%-ға дейін соғуы мүмкін. Яғни, азамат алған ақшасының үстіне ең жақсы жағдайда кемінде 20-30% қосып қайтаруы керек. Мұндай үлкен үстеме, әрине, борышкердің жағдайын ауырлатады. Алайда табыс төмен болса да, тұрмыстық қажеттілік жоғары болған соң, жұрт жоғары пайызға қарамай қарыз алуға мәжбүр.

Халықтың шектен тыс кредит алуын азайту үшін мемлекет соңғы жылдары кейбір тетіктер енгізді. 2019 жылы Үкімет төлеу мүмкіндігі жоқ аз қамтылған отбасылардың және әлеуметтік осал топтағы 500 мыңдай адамның банк алдындағы тұтынушылық қарыздарын біржолғы тәртіпте кешіріп, жеңілдеткені белгілі. Алайда бұл шара мәселені түбегейлі шешкен жоқ – біразы қайтадан қарызға батты. 2021 жылдан бастап Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі борыш жүктемесінің коэффициентін (БЖК) енгізіп, азаматтардың төлем қабілетін есептеуді қатайтты. Банктер мен микроқаржы ұйымдары кез келген жаңа несие берерде қарыз алушының барлық қолданыстағы қарыздарының айлық төлемін жинақтап, оны табысына шаққанда 50%-дан асса, несие бермеуге міндетті. 2023-2025 жылдары бұл талап одан әрі қатаңдатылды, төлем мерзімі кешіккен қарызы барларға жаңа несие беруге шектеу күшейтілді. Мысалы, 2025 жылғы 24 қарашадан бастап соңғы 12 айда 90 күннен аса кешіктірілген несиесі бар борышкерлерге жаңа қарыз берілгенде, оның борыш жүктемесі 25%-дан аспауы тиіс деген ереже күшіне енді (бұрын 50% еді). Ал кепілсіз тұтынушылық несие мүлдем берілмейтін санатқа соңғы 36 ай ішінде несие қарызы толық кешірілген адамдар ілікті – 2025 жылғы 1 шілдеден бастап мұндай азаматтарға банк қарыз бермеуге тиіс. Өйткені сарапшылардың айтуынша, қарызы кешірілген я есептен шығарылған адамдардың қайтадан берешегін төлемей қою тәуекелі өте жоғары. Бұдан бөлек, 30 күннен артық кешіктірілген банк несиесі немесе тіпті 1 күннен артық кешіктірілген микроқарызы бар тұлғаларға да жаңа несие алуға тыйым қойылды. Реттеуші органның түсіндіруінше, қарызын айтарлықтай кешіктірген адам бұрынғыға қарағанда тәуекелі жоғары саналады, ал микронесиеде бір күндік кешіктірілгеннің өзі үлкен төлем проблемасына ұласуы мүмкін.

Осы жаңа қағидалардың бәрі несиені «оңды-солды» таратып, халықтың қарызға белшеден батуының алдын алу үшін жасалуда. Банктер де қарыз алушылардың төлем қабілетін барынша тексеріп, әлеуметтік жауапкершілікті күшейтпек. Дегенмен, қаржы сарапшылары бұл шектеулердің бір бөлігі «қарапайым халыққа несие мүлдем қолжетімсіз болып кетпей ме» деп алаңдайды. Өйткені табысы аз, бұрын қиналып төлеген адамдар енді банкке жолай алмауы мүмкін. Мұндайда олар қымбат микронесиелер мен жалақыға дейінгі қарыздарға жүгінуі ықтимал. Сондықтан мемлекет екінші жағынан халықтың кірісін көбейту, тұрмыс деңгейін көтеру бағытындағы жұмыстарды да қатар атқаруы маңызды. Экономика өсіп, жұрттың табысы артса, несиеге деген мұқтаждық та азаяды, қаржылық тәртіп те орнығады. Қазіргі кезде үкімет дәл осы мақсатта Ұлттық банкпен бірігіп, «қазақстандықтардың табысын арттыру бағдарламасын» жүзеге асыруда. Сонымен бірге, азаматтардың қаржы сауатын көтеруге арналған Fingramota.kz порталы, оқыту жобалары қолға алынған. Онда несиенің пайыздық сыйақысы, тиімді мөлшерлемені есептеу, артық төлемді анықтау жолдары түсіндіріліп, қарыз алу алдында жақсылап ойлануға шақыратын кеңестер беріледі.

Несиенің оңтайлы жағы да жоқ емес – ол тұтынушылық сұранысты ынталандырып, адамдарға қажетті затын «қазір алып, кейін өтеуге» мүмкіндік береді. Бірақ Қазақстан жағдайында бұл жақсы үрдістен ауып, жұрттың болашақ табысын қазіргі тұтынуға алдын ала жұмсап қоюына ұласып отыр. Көптеген отбасының бірнеше банкте қарызы бар, айлық алған күннің ертесінде-ақ оның жартысын несиелеріне төлейді. Мұндай «жартылай кедейлік» қоғамда ұзақ сақталса, ішкі сұраныстың да, жинақтың да өсуі тежеледі. Қазіргі борышқа батқан адамдар ертең зейнет жасына жақындағанда да қиналуы мүмкін, өйткені алған несиесін жабу үшін зейнетақы жарнасын дұрыс аудара алмай, болашақ зейнетақысы азаюда деген сарапшылар пікірі бар. Әсіресе, ауыл-аймақта жұмыс орны аз, табысы төмен жұрт банк пен микроқарыз ұйымдарының пайызынан бас көтере алмай қалды. Бұл әлеуметтік теңсіздікті, кедейлік деңгейін ушықтырады. Мемлекет ара-тұра әлжуаз топтардың қарыз жүктемесін жеңілдеткенімен (мысалы, 2019 жылғы акция), ол тұрақты шешім емес. Сондықтан түбегейлі түрде халықтың қаржылық жағдайын сауықтыру, несиенің орнын басатын балама тетіктер – мысалы, қолжетімді баспана бағдарламалары, ауылдағы кооперативтік қаржыландыру, төмен пайызбен несиелендірудің тиімді жүйесін құру маңызды.

Қазақстандағы несие ахуалы – халықтың экономикалық жағдайының айнасы тәрізді күрделі құбылыс. Бір жағынан, несиеге сұраныс халықтың табысы қажеттіліктерінен төмен екенін көрсетеді. Екінші жағынан, банктердің жоғары пайыздық маржасы мен қаржы сауатының жеткіліксіздігі борыш дағдарысын туындатып отыр. Сан миллион адамның өмірі несие төлеумен өтіп жатқанда, ұзақмерзімді тұрақты даму туралы айту қиын. Бұл мәселені шешу үшін әрі қарай да кешенді саясат керек: халық табысын арттыру, жауапты кредиттеуді орнықтыру, қаржы ұйымдарының пайыздық саясатын бақылауда ұстау, қажет болса, кейбір әлеуметтік маңызды несиелерге мемлекеттік субсидия қарастыру. Әр азамат та өзінің мүмкіндігі шегінде ғана қарыз алып, қаржылық қауіпсіздік жастығын (қор жинауды) қалыптастыруға дағдылануы керек – мұны уақыт талабы көрсетіп отыр. Несиемен өмір сүру не әдет, не қажеттілік деп сұрақ қойған болсақ, қазіргі Қазақстанда ол амалсыз қажеттілікке айналғандай. Ал бұл қажеттілікті азайту – жалпы экономиканың иінін жұмсартуға тікелей байланысты болмақ. Біз табысты қоғам құра алсақ, несиеге тәуелділік те сөзіледі. Қарыздан гөрі қауызына қарауыл болар дәулеті бар орта қалыптасса, халықтың да еңсесі биіктеп, ертеңге сенімі артары анық.