Жасанды интеллект дәуірі: мүмкіндік пен қауіп

Фото: ашық дереккөзден алынды
Қазіргі таңда жасанды интеллект технологияларының қарқынды дамуы әлемдік экономика мен қоғамның барлық салаларында түбегейлі өзгерістер әкелуде. ЖИ – жай ғана технологиялық жаңалық емес, бұл адамзаттың өмір сүру салты мен ойлау қабілетін қайта қарауға мәжбүрлейтін, әлеуеті зор күш. Жасанды интеллект дәуірі – адамзат тарихындағы жаңа кезең. Бұл дәуір шексіз мүмкіндіктерге толы болғанымен, өзімен бірге елеулі қауіптер мен этикалық дилеммаларды да ала келеді.

Жасанды интеллекттің басты артықшылығы – адам ақылының шектеулілігін жою және күрделі мәселелерді жоғары жылдамдықпен, дәлдікпен шешу қабілеті.

Диагностика және емдеуде ЖИ миллиондаған медициналық деректерді, рентген суреттерді және МРТ нәтижелерін адамнан жылдам әрі дәлірек талдап, ауруларды, әсіресе қатерлі ісіктерді ерте кезеңде анықтай алады. Ол жекелендірілген медицинаны дамытуға, әр пациентке жеке емдеу жоспарын құруға мүмкіндік береді.

Дәрі-дәрмектерді әзірлеуде жаңа дәрілік заттардың молекулалық формулаларын іздеу және олардың адам ағзасына әсерін болжау процесін жылдамдатып, зерттеу мерзімін қысқартады.

Сонымен бірге өндіріс пен экономиканы оңтайландырып, автоматтандыруда қауіпті, монотонды немесе физикалық тұрғыдан ауыр жұмыстарды роботтар мен ЖИ жүйелері орындайды. Нәтижесінде өндіріс тиімділігін арттырып, қателіктерді азайтады.

Деректерді Талдау (Big Data): үлкен көлемдегі деректерді жылдам талдау арқылы бизнес-шешімдердің сапасын арттырады. Нарық трендтерін болжайды және тұтынушылардың сұранысын алдын ала анықтайды.

Оқытуды бейімдеуде ЖИ әр оқушының білім деңгейі мен қабылдау жылдамдығына сәйкес келетін жеке оқу бағдарламаларын құрып, білім беру сапасын арттырады. Технологияның жедел дамуы оны басқару және оның ықтимал кері салдарларын болдырмау мәселесін күн тәртібіне шығарады.

Жұмыс орындарының қысқаруы: автоматтандыру мен роботтандырудың өсуі әкімшілік, өндірістік және тіпті кейбір зияткерлік салалардағы көптеген жұмыс орнының жойылуына әкелуі мүмкін. Бұл жаппай жұмыссыздық пен әлеуметтік теңсіздікті күшейтеді.

Жаңа теңсіздік: ЖИ технологияларына қол жеткізе алатын және оны тиімді қолдана алатын елдер мен компаниялардың арасындағы экономикалық айырмашылық ұлғаяды.

Этика және құпиялылық мәселелерінде алалаушылық (Bias): ЖИ алгоритмдері оқытылған деректердегі кемсітушілік пен стереотиптерді қайталап, оны тіпті нәсілдік немесе гендерлік белгілер бойынша күшейтуі мүмкін. Бұдан соң әділетсіз шешімдерге және әлеуметтік топтардың құқықтарының бұзылуына жол ашылады.

Жеке деректердің қауіпсіздігі ше? Мамандар ЖИ жүйелерінің жұмыс істеуі үшін жеке мәліметтердің үлкен көлемін жинау қажет. Бұл деректердің құпиялылығы мен киберқауіпсіздігін қамтамасыз ету – басты мәселе дегенді алға тартады. Ал бақылау мен қауіпсіздік орайында автономды қару-жарақ жүйелері қорғалған ба? ЖИ-дің әскери мақсатта қолданылуы және адамның бақылауынсыз әрекет ететін автономды қару-жарақтардың жасалуы жаһандық қауіпсіздікке үлкен қатер төндіреді. Оның қаупі туралы Илон Маск Дубайда өткен Әлемдік үкімет саммитінде: «Мұның жағымды да, жағымсыз да тұстары бар. Оны пайдаланудың тиімді тұсы өте көп десек те, ол ядролық бомбалар сияқты үлкен қауіп төндіруі мүмкін екенін естен шығармау қажет. Сондықтан бұл саланы әлі де жан-жақты зерттеу маңызды» деген болатын.

Көптеген адам AI-мен жұмыс істейтін жүйелер мен роботтар адамдарды жұмыссыз қалдыруы мүмкін деп алаңдайды. Бірақ Дүниежүзілік экономикалық форумның (ДЭФ) төрағасы Клаус Шваб былтыр 12 ақпандағы WGS саммитінде сөйлеген сөзінде: мұндай жүйелер «адамдарға шығармашылық мәселелерді шешуге, стратегиялық ойлауды дамытуға және тұлғааралық қарым-қатынас дағдыларына қатысуға мүмкіндік беру арқылы күнделікті және қауіпті міндеттерді өз мойнына алады. Бұлар қоғам мен адами қарым-қатынастардың дамуына ықпал етеді» деп мәлімдеді.

– Адам робот сияқты ғана жұмыс істесе, ол жұмысты әлбетте робот алып қояды. Мұғалімдерді, жүргізушілерді, кассирді, саясаткерлерді автоматтандырсақ не болмақ? Кейбіреулер соны ұсынып жатыр. Біз адамдарды дәстүрлі жүйеге қайтаруымыз керек. Жасанды зердені манипуляцияға айналдыруға болмайды. Осы кезде логикалық компьютерлер есептеу, операциялар жасау бойынша бірінші орында болады. Десек те адам осы пирамиданың ең жоғарғы жағында болуға тиіс. Болашақ тек ғылым, технология, инжиниринг және математикада емес. Келешекте адамзат, этика, музыка, спортты қайтадан күн тәртібіне енгізуіміз керек. Ал пирамиданың ең төменгі жағындағы нәрсенің барлығын машиналар жасайды және біз оларды басқарамыз. Қажет ақпаратты жүктеп алуымыз керек те, оны пайдалануды үйренуіміз қажет. Яғни сол арқылы жаңа бір нәрсені ойлап тауып, жасап шығарғанымыз абзал, – дейді футуролог Герд Леонгард.

ЖИ арқылы жасалған өте шынайы жалған бейнелер мен аудиолар қоғамдағы сенімді бұзып, саяси және әлеуметтік тұрақсыздық тудыруы мүмкін.

Тепе-теңдікті сақтау үшін Жасанды интеллекттің әлеуетін толық пайдаланып, қауіптерін азайту үшін халықаралық деңгейде келісілген және ұлттық деңгейде енгізілген реттеуші механизмдер мен этикалық қағидаттар қажет.

Жауапты ЖИ (Responsible AI) қағидаттары бойынша жүйелердің ашықтығын, әділдігін, қауіпсіздігін және адамның бақылауында болуын қамтамасыз ететін этикалық кодекстерді әзірлеу және заңды түрде бекіту маңызды.

Білім беруді реформалау барысында адамдарды ЖИ дәуіріне дайындау үшін білім беру жүйесін жаңарту қажет. Бұл – сыни ойлау, шығармашылық, эмоционалды интеллект және ЖИ құралдарымен жұмыс істеу дағдыларын дамытуды талап етеді. Жұмыс орындарын жоғалтқандарды қайта даярлау бағдарламаларына баса назар аудару қажет.

Жеке деректерді жинау мен пайдаланудың айқын ережелерін белгілейтін заңнамалық базаны күшейту, азаматтардың өз деректерін басқару құқығын қамтамасыз ету.

Жасанды интеллекттің дамуына қатысты екі негізгі аспектіні қарастыру керек. ЖИ жүйелері адамға қарағанда бірнеше тұрғыда тиімдірек. Ол миллиондаған деректі бірнеше секундта талдай алады. Бұл үлкен деректермен жұмыс істейтін мамандықтарда, мысалы, қаржылық талдау, ірі зерттеулер, диагностика адамның еңбегін айтарлықтай азайтады, тіпті алмастырады.

Зауыттардағы конвейерлік жұмыстар, қарапайым әкімшілік міндеттер құжаттарды сұрыптау, базалық клиенттік қолдау ЖИ және роботтар арқылы толықтай автоматтандырылуда. Медицинадағы кейбір хирургиялық операция немесе өндірістегі дәл құрастыру жұмыстары сияқты қателікке жол берілмейтін жерлерде дәлірек әрекет етеді.

Алгоритмдік және қайталанатын сипаттағы міндеттерді басады. ЖИ ешқашан толық баса алмайтын немесе оны орындау үшін қосымша адам қатысуын талап ететін адамдық қабілеттер бар. Мәселен, эмоционалды интеллект және эмпатия. ЖИ деректерге сүйенеді. Бірақ адамның сезімін, эмоциясын және күрделі әлеуметтік жағдайдағы реакциясын терең түсіне алмайды.

Қарым-қатынас құруда психолог, әлеуметтік қызметкер, мейірбике сияқты кәсіптердегі адамдық жылулық, эмпатия және сенім орнату қабілеті ЖИ үшін қол жетімсіз.

Шығармашылық және түпнұсқалық ойлауда да кемшін тұстары бар. Себебі бар деректер мен үлгілер негізінде «жаңа» нәрсе жасай алғанымен, ол адамның «бос жерден» немесе интуиция негізінде түбегейлі жаңа идеялар, философиялар немесе өнер бағыттарын ойлап табу қабілетін иеленбейді. Өнер туындысының артындағы автордың өмірлік тәжірибесі мен эмоционалдық мәнін де бере алмайды. Құндылықтарға негізделген таңдауда ЖИ-ді бағдарламалауға болады. Дегенмен оның санасы жоқ. Жанұшырарлық жағдайда мысалы, автономды көлік апатқа ұшырағанда кімді құтқару керектігін білмейді. Осы тұрғыда адамның этикалық, моральдық құндылықтарға сүйеніп шешім қабылдау қабілеті ЖИ-ден ерекше.

ЖИ қабылдаған шешім үшін заңды және моральдық жауапкершілік әрқашан адамға жүктеледі. ЖИ адамдық «сананы», «эмоцияны» және «рухани құндылықтарды» толықтай баса алмайды. Болашақта ЖИ адамның орнын басуға емес, оның ықпалын күшейтуге бағытталған. ЖИ-дің дамуын жұмыс орындарын жоятын фактор ретінде емес, адамның мүмкіндіктерін күшейтетін құрал ретінде қарастыру маңызды.

Сонымен мамандардың пайымынша, ЖИ адамның кейбір функцияларын баса алады, бірақ оның орнын толық баса алмайды. ЖИ дәуірінде адамдар дағдыларын өзгертуге мәжбүр болады. Қайталанатын жұмыстардан, ЖИ істей алмайтын салаларға интерперсоналды дағдылар, күрделі шығармашылық, этикалық басқару мен ауысу басты талап болмақ. Негізгі идея, адам мен ЖИ бір-бірін толықтырып, бірігіп жұмыс істейтін «Күшейтілген интеллект» дәуіріне өтуде.

Қорытынды: Жасанды интеллект дәуірі – адамзат таңдау жасайтын тарихи сәт. ЖИ – біздің өмірімізді түбегейлі жақсарта алатын, бұрын-соңды болмаған серпілістерге жол ашатын қуатты құрал. Алайда аталған құралдың қалай қолданылатыны, оны жасаушылар мен реттеушілердің және тұтынушылардың жауапкершілігіне тікелей байланысты.

ЖИ-ді адамдық құндылықтарға, әділеттілікке және тұрақты дамуға қызмет ететіндей етіп дамыту. Қауіптерді жоққа шығармай, керісінше, оларды ашық талқылау арқылы ғана ЖИ дәуірінің жарық әрі қауіпсіз болашағы құрылады.