Халық санын ескерсек, демек елімізде шамамен 3 миллионнан астам шылым шегетін адам бар. Дәл осындай деректерді беделді зерттеу орталығы Euromonitor да келтіріп отыр. 2024 жылдың басында олардың зерттеулері Қазақстанда 3,3 миллион ересек темекі шегетіндер бар екенін көрсеткен. Яғни, темекіге қарсы күрестің ауқымды компанияларына қарамастан, төмендеудің орнына елеулі өсу байқалады.

Бәлкім, осы әрекеттердің еш нәтиже бермегенінің себебі – осы жылдар бойы темекіге қарсы саясатты кімдер жүргізгенінде болар? Қызығы, бұлар медицина саласының мамандары немесе кәсіби дәрігерлер емес. 2014 жылдан бері мемлекет жүргізген темекіге қарсы күрестің барлық стратегиясын қоғамдық ұйымдар айқындаған. Атап айтқанда, белгілі белсенді Жәмилә Садықова басқаратын "қолшатыр" құрылымдағы үкіметтік емес ұйымдар, мысалы, "Темекісіз" қоры. Олар парламентте қабылданған барлық темекіге қарсы заңнамалық бастамаларды қалыптастырған.

Атап айтқанда, "Темекісіз" қоры темекіге акциздерді бірнеше рет көтеруді бастамалап, оның нәтижесінде 2014 жылмен салыстырғанда темекінің бөлшек бағасы 5 есе және одан да көп өсті. Бұл қазір контрабанданың өсуіне алып келді. Сондай-ақ, темекі шегудің қауіпті салдарын көрсететін науқандар (қорқынышты суреттерді қаптамаға орналастыру) мен Садықова бастаған кальяндарға тыйым салу туралы заң да бар. Бұл заңның пайдасы болмады: тыйым іс жүзінде еш жерде сақталмайды. Тек кальяндардың көлеңкелі нарығының өсуіне әкелді. Контрафактілік және электронды темекілердің заңсыз нарығының өсуін қазірдің өзінде қоғамдық белсенділер онлайн сату арналарын бақылау арқылы анықтауда. Ал құқық қорғау органдары Қазақстанның әртүрлі аймақтарында ұсталғандар туралы апта сайын есеп беруде.

2014 жылдан бастап осы ҮЕҰ-лар ұсынған барлық шара тұрақты түрде жүзеге асырылғанымен, ешқандай нәтиже берген жоқ. Бұл тек Ұлттық статистика бюросының жаңа деректерінен ғана емес, Денсаулық сақтау министрлігінің қамқорлығымен жүйелі түрде өткізілетін GATS (Темекіге қарсы күрес бойынша ғаламдық зерттеу) салыстырмалы есебінен де көрініс табады. "2014 пен 2019 жылдар аралығында темекі тұтынудың таралуында айтарлықтай өзгерістер болған жоқ".

Бұл жағдайда Садықова қалайша Қазақстандағы темекіге қарсы күрес стратегиясын анықтайтын негізгі тұлғаға айналды?

GSGR халықаралық аналитикалық орталығының "Темекі түтінін әшкерелеу: Bloomberg-тің темекіге қарсы кампаниясының тиімділігін бағалау" атты жақында жүргізілген зерттеуінде Қазақстанда миллиардер Майкл Блумбергтің ықпал ету топтарын құрудағы Садықованың рөлі атап өтілген. Авторлардың мәліметінше, Қазақстандағы осы құрылымдардың лоббистік белсенділігінде басты рөлді Садықова атқарады. Ол бұған дейін Джордж Соростың "Ашық қоғам" қорынан өз бастамаларын қолдау үшін қаржыландыру алған. Авторлардың пікірінше, Садықованың бастамалары темекі бағасы мен акциздерді арттыру бойынша Блумбергтің ғаламдық стратегиясына толық сәйкес келеді. Бұл шын мәнінде сәтсіз стратегия, темекі шегудің азаюына емес, тек контрабандалық темекі нарығының өсуіне әкелген. Оның ішінде Қазақстанда да, мұнда 2020 мен 2024 жылдар аралығында жасырын темекі нарығы шамамен 7 есе өсіп, 1,4%-дан 10,1%-ға жетті.

Жәмилә Садықова "Блумберг бастамасы" аясындағы қызметі туралы айтудан жалтарады. Тек 2011 жылы, айғақтармен қысым көрсетілгенде ғана, ол сотта гранттар алатынын мойындаған. GSGR ақпаратына сәйкес, ол осы күнге дейін грант алуды жалғастыруда, бірақ грант берушілердің есімдерін жарияламайды.

"Соңғы 4 жылда ол жалпы 600 000 АҚШ долларына тең гранттар алған", – делінген зерттеуде.

"Садықованың депутат болуға ұмтылысы оның лоббистер желісін құруға және саясаткерлерге ықпал етуге күш салуынан байқалады. Осылайша, ол тек Bloomberg-тің Қазақстандағы ықпалын күшейтіп қана қоймай, өз жеке саяси амбицияларын да жүзеге асырғысы келеді", – деп атап көрсетілген GSGR шолуында.

Соңғы 10 жылда темекі шегу мәселесі шешімін таппағандықтан, бәлкім, мемлекетке қоғамдық ұйымдардың ынтасына сеніп қана отырмай, темекіге қарсы күресте жаңа тәсілдерді қарастыру қажет шығар?